Warszawa - forty Cytadeli Warszawskiej

W ramach pierwszej zasadniczej przebudowy Cytadeli otoczono ją systemem fortów. Według planów zatwierdzonych przez cara Mikołaja I w grudniu 1848 i maju 1849, powstało sześć dzieł wysuniętych przed Cytadelę. Do naszych czasów zachowały się trzy z nich oraz fort Śliwickiego.

Warszawa forty cytadeli

W ramach pierwszej zasadniczej przebudowy Cytadeli otoczono ją systemem fortów. Według planów zatwierdzonych przez cara Mikołaja I w latach 1848-49, powstało sześć dzieł wysuniętych przed Cytadelę. Przed czwartym bastionem zaprojektowano basztę artyleryjską znaną później jako Fort Siergieja.

Fort został wybudowany w 1851 roku jako ceglana baszta Montalemberta, podobnie jak forty Władimira i Aleksieja. Dwukondygnacyjne miało narys niepełnego okręgu z wejściem w szyi. Zostało otoczone fosą z galerią strzelecką w ceglanej przeciwskarpie. Rolę skarpy pełniła dolna kondygnacja baszty, z której poprowadzono w poprzek fosy dwa chodniki łączące ją z przeciwskarpą. Strop baszty został przykryty ziemnym nasypem. Wejście miało most zwodzony.

W latach 1864-1874 forty wokół Cytadeli zostały gruntownie zmodernizowane. Trzy baszy artyleryjskie zostały otoczone wałem z fosą w kształcie lunety (dzieło o dwóch czołach i dwóch barkach z otwartą szyją). W części barkowej ziemna skarpa została wyposażona w mur Carnota. Natomiast część czołowa posiadała ceglaną przeciwskarpę z galerią strzelecką i systemem chodników minerskich. Po środku czoła wzniesiono kojec skarpowy. Zarówno kojec jak i przeciwskarpa zostały połączone poternami z wnętrzem fortu. Chodniki prowadzące do dwóch końców przeciwskarpy nie były schowane pod fosą lecz przecinały ją łącząc się bokami z murem Carnota. Wejścia do potern znajdowały się w wale i zostały wzbogacone o schron artyleryjski z podręczną prochownią. Prawdopodobnie wtedy zasypano też fosę wokół baszty i wykonano nasyp ziemny, czyli pod ziemią pozostała cała dolna kondygnacja fortu.

Fort Siergieja, podobnie jak inne obiekty Cytadeli, nie podlegał rozkazowi o likwidacji twierdzy z 1909 roku. W czasie działań wojennych nie ucierpiał znacząco więc dotrwał do okresu międzywojennego w bardzo dobrym stanie.

Fort Siergieja (Sokolnickiego) na starych zdjęciach.
fot.1 Niemieckie zdjęcie lotnicze z 1915 roku.
fot.2 Polskie zdjęcie lotnicze z 1935 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl
fot.3 Rosyjskie zdjęcie lotnicze z 1945 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl

Fort Siergieja (Sokolnickiego), zdjęcia z 2002 roku.

W 1921 roku fortowi nadano imię gen. Michała Sokolnickiego, wybitnego polskiego dowódcy i fortyfikatora.

31 maja 1932 roku wokół fortu uroczyście otwarto Park Żeromskiego. Była to dokładnie setna rocznica rozpoczęcia budowy Cytadeli Aleksandryjskiej. W ramach budowy parku odkopano nasyp ziemny wokół baszty, ale fosa pozostała zasypana. Zniwelowano także fosę lunety, pozostał jednak wał i dwa schrony artyleryjskie (ciekawe czy pod ziemią istnieją ciągle chodniki kaponiery i przeciwskarpy?). Dokładnie po środku wału zrobiono w nim przejście, nie istnieje już więc środkowy schron.

W trakcie II wojny światowej w forcie mieścił się szpital. Po wojnie fort był użytkowany przez wojsko, było tutaj m.in. wojskowe archiwum.

W końcu grudnia 2003 roku władze Żoliborza kupiły fort od Agencji Mienia Wojskowego za 1 mln zł. W 2011 roku zakończono gruntowny remont fortu i jego otoczenia. W ramach remontu odkopano częściowo fosę wokół baszty, a jej dziedziniec został przykryty przeszklonym dachem. Powstało fantastyczne miejsce dla działalności kulturalnej. W prochowniach mieści się kawiarnia Prochownia Żoliborz a w samym forcie mieści się "Centrum Sztuki Fort Skolnickiego". Teren wokół sprzyja odpoczynkowi, na terenie parku jest popularny plac zabaw.

Fort Siergieja (Sokolnickiego). Zdjęcia: Jolanta Dyr rok 2012, źródło: Wikimedia.org CC BY-SA 3.0

Fort Siergieja (Sokolnickiego) na starych planach i mapach.
fot.1 Fragment starego rosyjskiego planu Cytadeli, wg. stanu na połowę XIX wieku.
fot.2 Fragment współczesnego planu Cytadeli, wg. stanu na rok 1871.
fot.3 Fragment niemieckiej mapy z 1914 roku w skali 1:25 000
fot.4 Mapa geodezyjna z 1936 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl
fot.5 Fragment polskiej mapy WIG z okresu międzywojennego.


Mapa fortyfikacji

mapa fortyfikacji

Źródła / bibliografia

Strona tworzona jest w oparciu o źródła umieszczone tutaj:
źródła i bibliografia.