Modlin - prochownie fortów

Forty wewnętrznego pierścienia Twierdzy Modlin (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) wyposażone zostały w dodatkowe prochownie ulokowane na ich zapolach. W sumie powstało jedenaście ceglanych a później nowszych, betonowych prochowni i zespołów prochowni rozrzuconych wokół Modlina.

Modlin prochownie

Zespół prochowni P11 został wybudowany w latach 1912-1914 za zapolu fortu VII w Cybulicach oraz fortu VIII w Grochalach. Prochownie nosiły imię gen. Józefa Zajączka.

Zespół prochowni P11 został ukryty w lesie na zapolu dwóch fortów, podczas gdy same forty powstały na otwartym, piaszczystym terenie jakim był wtedy obszar od Cybulic aż po Rybitew. Schrony zaplanowano w odległości ok. 1km na północny-wschód od fortu VII Cybulice oraz ok. 1km na południowy-wschód od fortu VIII Grochale. Kompleks został wybudowany w latach 1912-1914 w ramach rozbudowy zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin (Nowogeorgiewsk). Po rosyjsku nazywany był miasteczkiem piroksylinowym w rejonie grochalskim (пироксилиновый городок в в Грохальском секторе), natomiast oznaczenie P11 jest współczesną nazwą nadaną przez historyków fortyfikacji. Jest to jeden z trzech podobnych zespołów obiektów - pozostałe powstały: na granicy Nowego Dworu Mazowieckiego od strony Jabłonny (prochownie P9) oraz na zapolu fortu V na terenie Kazunia Niemieckiego (prochownie P10). Wszystkie trzy kompleksy magazynów amunicyjnych powstały wg. tych samych założeń, różnią się tylko układem poszczególnych obiektów w terenie.

Prochownie służyły przede wszystkim do przechowywania materiałów składowych amunicji, czyli piroksyliny (nitrocelulozy - suchej bawełny strzelniczej), zapalników z kwasu pikrynowego (melinitu), łusek, pocisków oraz do przygotowywania gotowych nabojów (elaboracji). Kompleks P11 przeznaczony był do obsługi fortu VII i fortu VIII.

Całość kompleksu magazynów, składała się z sześciu budowli rozmieszczonych w dwóch rzędach na planie prostokąta o wymiarach ok. 300 na 450 metrów. Pomiędzy obiektami zapewniono przestrzeń w celu zachowania bezpieczeństwa, poprowadzono drogę oraz doprowadzono oświetlenie. Całość otoczono ogrodzeniem, ale nie zastosowano wału i fosy jak miało to miejsce w sąsiednim kompleksie P10. Wejście na teren ulokowano w części północno-wschodniej, między wartownią i warsztatem.

Kompleks składał się z następujących sześciu schronów, mających wejścia od strony północno-wschodniej:

  • Parterowej, niepodpiwniczonej wartowni, umieszczonej przy wejściu w północno-wschodnim narożniku. Był to typowy dla carskiego garnizonu, drewniany budynek koszarowy z dachem krytym blachą i ozdobnymi kominami z czerwonej cegły. Obecnie budynek ten nie istnieje.
  • Warsztatu, ulokowanego po środku północno-wschodniego boku terenu. Z tego miejsca prowadziły drogi do każdego obiektu. To tutaj przygotowywano naboje z materiałów przechowywanych na terenie prochowni. Obiekt składa się z czterech pomieszczeń - trzech większych i jednego mniejszego. Główne wejście zabezpieczone było betonową przelotnią oraz pancernymi drzwiami. Trzy pomieszczenia warsztatowo-magazynowe mają okna zabezpieczone pancernymi okiennicami. Całość otoczona jest korytarzem, mającym na celu zapewniać wentylację oraz pochłaniać ewentualną falę uderzeniową gdyby doszło do wybuchu. Korytarz ten miał oddzielne wejścia z zewnątrz, zabezpieczone pancernymi drzwiami. Kazamaty przykryto ziemnym nasypem i na stropie umieszczono nawiew i wywiew powietrza w postaci ruchomych, dużych, metalowych czerpni.
  • Magazynu spłonek, zapalników melinitowych i łusek, ulokowanego w południowo-wschodnim narożniku. Jest to betonowa prochownia składająca się z dwóch pomieszczeń magazynowych, rozdzielonych centralnym korytarzem, z dodatkowymi korytarzami przed i za magazynem. Wejście chronione jest charakterystyczną przelotnią. Dwa okna miały pancerne okiennice, a środkowe wejście zamykane było pancernymi drzwiami. Całość przykryta została nasypem ziemnym. Na stropie umieszczono obrotowe tuby wentylacyjne - jedna do nawiewu, a druga do wyciągania powietrza.
  • Trzech identycznych magazynów przeznaczonych do przechowywania pocisków, gotowych naboi oraz suchej piroksyliny. Wszystkie trzy umieszczono wzdłuż zachodniej granicy kompleksu. Są to betonowe obiekty podobne do magazynu spłonek, ale składające się z czterech pomieszczeń. Tak samo mają centralny korytarz oraz dwa korytarze przed i za magazynem. Główne wejście zabezpieczone jest przelotnią i pancernymi drzwiami. Od zewnątrz okna zabezpieczone zostały pancernymi okiennicami. Całość przykryta ziemnym nasypem i mająca system wentylacji na stropie. To tutaj przechowywano najbardziej niebezpieczne materiały wybuchowe - piroksylinę, znaną współcześnie jako nietroceluloza bądź sucha bawełna strzelnicza.

W okresie międzywojennym kompleks nadal pełnił rolę magazynów amunicyjnych podlegających pod Główną Składnicę Uzbrojenia nr 1, Filia nr 2 w Palmirach. Okoliczne prochownie działały jednak niewydolnie ze względu na brak normalnej linii kolejowej oraz panującą wewnątrz wilgoć. Okoliczne obiekty zostały połączone linią wąskotorową prowadzącą z fortu VII (także był magazynem amunicyjnym), przez kompleks P11 do nieistniejącej już starszej, ceglanej prochowni P7 "Harcerskie" oraz dalej do miejscowości Sady. Dalej przez Wisłę amunicję transportowano na barkach i było tak, aż do czasu wybudowania normalnego mostu w 1934 roku. Po rozbudowie składnicy w Palmirach stare, carskie prochownie straciły na znaczeniu.

Kompleks prochowni przetrwał obie wojny i czas PRL bez żadnych zniszczeń. Zachowane są wszystkie obiekty betonowe z nasypami ziemnymi, bez części wywietrzników na stropach, bez sporej części pancernych drzwi i okiennic. Nie ma jedynie drewnianego budynku wartowni.

Prochownie w okresie PRL były użytkowane przez wojsko najpierw do celów magazynowych, następnie tylko jako teren poligonu saperskiego. Od lat 1980-tych obiekty stoją opuszczone ale nadal były własnością administracji wojskowej. Obecnie są we władaniu Kampinoskiego Parku Narodowego. Na początku XXI wieku, gdy ceny złomu były odpowiednio wysokie, z terenu skradziono część pancernych okiennic i drzwi. Sprawców oczywiście nie schwytano.

W roku 1987 dla prochowni opracowano karty ewidencyjne zabytków tzw. biała karta. Autorem dokumentacji jest mgr. Leszek Jaszewski. Już wtedy magazyny nie były użytkowane, ale nadal podlegały pod Wojskowy Rejonowy Zarząd Kwaterunkowo-Budowlany.

Zespól prochowni P11 nosi imię Gen. Józefa Zajączka i nazywany jest czasami "Prochownią Bór Kazuński". Aczkolwiek nie znalazłem informacji kto i kiedy nadał nazwę.

Prochownie P11 na oryginalnych planach z lat 1912-1914.

Prochownie P11 na oryginalnych planach z lat 1912-1914.
fot.1 Plan ogólny - miasteczko piroksylinowe w rejonie grochalskim,
fot.2 Plan wartowni zespołu P10, analogiczny był dla P11,
fot.3 Plan warsztatu,
fot.4 Plan magazynu spłonek zespołu P10, analogiczny był dla P11,
fot.5 Plan magazynu pocisków i piroksyliny,
fot.6 Plan magazynu pocisków i piroksyliny,
fot.7 Plan magazynu pocisków i piroksyliny zespołu P10, analogiczny był dla P11.

Prochownie P11 na karcie zabytku z 1987 roku.

Prochownie P11 na karcie zabytku z 1987 roku.
Autor: mgr. Leszek Jaszewski, źródło: zabytek.pl

Zespół prochowni P11, rok 2006 i 2020.

Zespół prochowni P11, rok 2006 i 2020.
fot.1-5 schron warsztatu
fot.6-7 magazyn zapalników
fot.8-9 prawy magazyn piroksyliny i amunicji
fot.10-12 środkowy magazyn piroksyliny i amunicji
fot.13-16 lewy magazyn piroksyliny i amunicji

Prochownia P11 na starych mapach.
fot.1 Niemiecka mapa z 1915 roku. Mapa "Karte des Westlichen Russlands" jest to niemiecka mapa z 1915 roku w skali 1:100 000, oparta na mapach rosyjskich dwuwiorstówkach (Nowaja Topograficzeskaja Karta Zapadnoj Rossji) w skali 1:84 000. Mapy te opracowane były dla terenów byłego zaboru rosyjskiego. Mapy tylko w formie czarno-białej.
fot.2 Polska mapa z 1930 roku. Mapa WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny) opracowana w latach 1919-1939. Wydana w skali 1:100 000 w formie kolorowej.
fot.3 Niemiecka mapa z 1940 roku. Był to przedruk polskiej mapy WIG z lat 1919-1939 wydanej w skali 1:25 000. Ciekawostka - na mapie widać linię kolejki wąskotorowej łączącej fort z prochowniami.
fot.4 Zdjęcia LIDAR w Geoportal.gov.pl, zaznaczone prochownie P11, na południu widoczny fort VII.

Opracowano na podstawie:

  • Wojskowo-Historyczne Muzeum Artylerii, Wojsk Inżynieryjnych i Wojsk Łączności, Sankt Petersburg,
  • Karty ewidencji zabytków z Zabytek.pl
  • Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej,
  • Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,
  • Andrzej Wesołowski "Składnica amunicji w Palmirach w okresie międzywojennym" na czosnow.pl,