Modlin - zewnętrzny pierścień fortów

W 1909 roku zmieniono koncepcję obrony zachodniej części Rosji - twierdzę w Warszawie i w Zegrzu przeznaczono do likwidacji, a twierdzę w Modlinie (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) postanowiono jednak rozbudować. W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały wybudowane w całości do czasu rozpoczęcia wojny.

Modlin forty zewnetrzne

Fort XIII w Błogosławiu, podobnie jak sąsiedni fort w Janowie, był budowany w latach 1912-1915 w ramach zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin. Jego budowa nie została zakończona, ale to co powstało przetrwało do naszych czasów bez zniszczeń wojennych.

Niektóre źródła podają, że fort powstał na bazie projektu fortu Wieliczki z 1909 roku, a inne że powstał pod kierownictwem Bujnickiego. Fort zawiera w sobie dużo pomysłów Wieliczki, ale nie odpowiada żadnemu z jego projektów standardowych. Można powiedzieć, że pomysły Wieliczki były bazą dla projektu, który ostatecznie był realizowany. Znane są co najmniej cztery różne projekty tego fortu, różniące się przede wszystkim częścią szyjową. W jednym z projektów w szyi nie ma żadnych umocnień, w kolejnym jest mała kaponiera, w kolejnym są regularne koszary w kaponierą, a najbardziej rozbudowany posiada małe schrony w centralnej części oraz dużą kaponierę w przedłużonej części szyjowej.

Fort ma narys trapezu z kleszczowo załamaną szyją i otoczony jest suchą fosą oraz wałem. W suchej fosie zaplanowano montaż kraty fortecznej na betonowym fundamencie. Lewy bark i czoło fosy bronione były z lewej, podwójnej kaponiery przeciwskarpowej, a do obrony prawego barku fosy miała powstać druga, pojedyncza kaponiera. Lewa kaponiera została wybudowana w całości, ale nie jest połączona poterną z wnętrzem fortu. Prawa kaponiera powstała w postaci częściowo prowizorycznego schronu bojowego ze stanowiskami artylerii fortecznej. Kaponiera ta ma strop i górną część wykonaną w dużej części z kamienia, a nie z betonu. Obie kaponiery posiadają nieduże, ale ciekawe chodniki kontrminowe. Pełnią one jednocześnie funkcje kanałów odwadniających stąd często zalane są wodą. Szczególnie interesujące są strzelnice i drzwi zaplanowane wewnątrz, na najniższym poziomie kaponiery. Nie powstała przeciwskarpa mająca łączyć obie kaponiery ukrytym chodnikiem oraz mająca posiadać połączenie poterną z wnętrzem fortu.

Główną częścią fortu jest duża podwalnia zawierająca w sobie miejsce dla załogi oraz pomieszczenia techniczne. Dla załogi przeznaczono poszerzone chodniki podwalni, gdzie zaplanowano prycze montowane do ścian. Była to przestrzeń mieszkalna tylko na czas walki, a nie na czas stacjonowania w okresie pokoju. Na obu barkach, w załamaniach podwalni miały zostać zamontowane dwie pancerne, obrotowe wieże artyleryjskie oraz pancerne kopuły obserwacyjne, ale nie udało się tego wykonać. W miejscu planowanych pancerzy jest tylko mały szyb pod kopułę obserwacyjną. Trzecia kopuła obserwacyjna miała być zamontowana na podwalni, nad centralną poterną. Na końcach podwalni miały powstać tradytory, ale obecnie nie istnieją, możliwe że zostały tylko częściowo wybudowane. Obecnie w terenie istnieją fragmenty betonu, które albo są niedokończoną budową albo pozostałościami po wysadzeniu tradytorów. Na wale powstały stanowiska strzeleckie z betonowym przedpiersiem, małymi schronami oraz z połączeniami do wnętrza fortu do transportu amunicji. Na obu końcach barkowych wałów miały powstać naziemne stanowiska artyleryjskie, ale ta część wałów nie została do końca wyprofilowana.

Podwalnia miała być połączona z przeciwskarpą za pomocą centralnie poprowadzonej poterny. Powstała duża część tego tunelu, aż do niewybudowanej przeciwskarpy i zakończono ją prowizorycznym wyjściem w formie studni. Budowniczowie pozostawili na tej budowli datę - rok 1915 zapisany w betonie. Poterna z podwalni prowadzi także w drugą stronę - do nieukończonej szyi fortu, ale kończy się zasypanymi wyjściami. W części szyjowej wybudowano mały schron, w miejscu potencjalnej kaponiery albo koszar. Ma on formę prowizoryczną, ale kryje w sobie relikty ujęcia wody pitnej.

Zwiedzając fort można łatwo odnaleźć elementy, które budowane były zgodnie z projektem oraz elementy, które powstały z materiałów takich jakie były akurat dostępne. Szczególnie widoczne są różnice w grubości i ilości zastosowanego żwiru, a miejscami elementy wybudowane są z kamienia, a nie z cementu. Stropy wzmacniane były stalowymi profilami, obecnie w dużej części skradzionymi. Widać także fundamenty z masywnych granitowych i kamiennym bloków.

Niewątpliwą ciekawostką jest to, że prawdopodobnie centralna poterna pod czołową fosę byłą budowana metodami górniczymi. Istniejące stalowe belki były montowane podczas wykonywania tunelu i nie są przykryte warstwą betonu.

Budowy fortu nigdy nie ukończono. Ostatnie prace kończono jeszcze w 1915 roku, tuż przed atakiem wojsk niemieckich.

Fort XIII Błogosławie - plany wzorcowe fortów z epoki

Fort XIII Błogosławie - plany wzorcowe fortów z epoki
fot.1-3 Fort wzorcowy F1889 inż. Wieliczki
fot.4 Fort wzorcowy F1909 inż. Wieliczki

Fort XIII Błogosławie na oryginalnych rosyjskich planach z lat 1911-1914

Fort XIII Błogosławie na oryginalnych rosyjskich planach z lat 1911-1914. Z zasobów rosyjskich archiwów.

fot.1 Plan fortu z koszarami w szyi, rzut części ziemnej.
fot.2 Plan fortu z koszarami w szyi, rzut elementów podziemnych.
fot.3 Plan podwalni i poterny w stronę szyi. Widoczne niewybudowane tradytory i szyby dla wież pancernych.
fot.4 Przekrój fortu. Widoczne umieszczenie wież i kopuł pancernych oraz kraty fortecznej w fosie.
fot.5 Plan całego fortu, wersja najbardziej rozbudowana z dużą kaponierą wysuniętą przed szyję.
fot.6 Plan umocnień w fosie, dwie kaponiery, przeciwskarpa i poterna do wnętrza fortu.

Wielka Wojna

W czasie I wojny światowej główny atak na Twierdzę Nowogeorgiewsk planowano od strony fortów XV grupy Carski Dar. Fort XIII Błogosławie nie znajdował się więc na linii niemieckiego natarcia. Co prawda niemieckie wojska dotarły w tą okolicę dosyć wcześnie, bo już w połowie lipca 1915 roku, ale nie przystąpiono od razu do ataku. To w tym sektorze, w pobliżu współczesnej miejscowości Przyborowice Górne, Niemcy przejęli rosyjski samochód z inżynierami budowy twierdzy, razem z całą dokumentacją fortyfikacji. Było to wydarzenie tak nieprawdopodobne, że atakujący na początku myśleli iż jest to rosyjska prowokacja. Niemcom brakowało informacji na temat zmian w twierdzy z ostatnich lat pokoju, a z czasów wojny nie mieli absolutnie żadnej wiedzy co się zmieniło. Oszczędzili w ten sposób ogrom czasu i żołnierzy na rozpoznanie terenu.

Główne natarcie na ówczesną Twierdzę Nowogeorgiewsk miało miejsce dopiero od 8-10 sierpnia, kiedy to zamknięto okrążenie twierdzy. Linia wojsk niemieckich w tym rejonie znajdowała się wtedy pomiędzy miejscowościami Cieksyn - Wrona - Przyborowice. W nocy z 13 na 14 sierpnia Rosjanie wycofali się na linię Smoszewo – Załuski – Błędowo. Mimo intensywnego ostrzału artyleryjskiego osłaniającego odwrót, rosyjskie wojska chroniące tyłów zostały szybko pokonane. Już po południu niemiecki zwiad dotarł do kolejnej linii rosyjskich okopów. Niemcy nieustannie naciskali na wycofujących się Rosjan nie dając im odpocząć. W efekcie 15 sierpnia obrońcy wycofali się na linię Kroczewo – Falbogi Wielkie – Wola Błędowska, a więc na przedpole fortów X – XI – XII – XIII. W trakcie pościgu Rosjanie zamarkowali chęć poddania się, a następnie otworzyli ogień z karabinów maszynowych do zbliżających się żołnierzy z batalionu Nordwest majora Vogela. Zginęło wtedy 51 żołnierzy niemieckich, a 127 zostało rannych.

Nowe pozycje rosyjskie były już lepiej przygotowane do obrony od poprzednich, a szczególnie okolice miejscowości Kroczewo. Wioska położona była na skrzyżowaniu dwóch ważnych dróg, prowadzących z zachodu i północy. Utrzymywanie tej miejscowości umożliwiało obserwację i blokowanie tych dróg. Dowodzący atakiem generał Gustaf von Dickhuth-Harrach nie chciał wstrzymywać szybkości natarcia i jednocześnie chciał utwierdzać obrońców, że to właśnie przez Kroczewo poprowadzone zostanie główne natarcie na twierdzę. Pod dowództwem majora Engelsa utworzono specjalną grupę szturmową, w skład której weszły po dwie kompanie batalionów „von Bredow” i „Darmstadt”, pięciokompanowy, mieszany batalion „Nier” oraz 1,5 kompanii pionierów. Rosjanie spodziewali się ataku, więc przez całą noc prowadzili olbrzymi, ale bardzo chaotyczny i nieskuteczny ostrzał pozycji niemieckich.

Rankiem 16 sierpnia rozpoczął się szturm na głównym kierunku natarcia pod Pomiechówkiem. Natomiast na kierunku Kroczewo atak rozpoczął się około południa. Natarcie piechoty było powolne ze względu na mocny deszcz i rozmoknięte, błotniste drogi. Kroczewo broniło się dzielnie powodując duże straty po obu stronach. Wieczorem Rosjanie jednak wysadzili swoje pozycje obronne i pod osłoną nocy wycofali się na linię fortów X - XIII. Oberleutnant Friedrich jako pierwszy wraz ze swoją 3. kompanią zapasowego batalionu 37 zajął Kroczewo.

Linia fortów odbierana była przez atakujących jako bardzo silne umocnienia stałe, połączone licznymi umocnieniami ziemnymi, szerokimi przeszkodami z drutu kolczastego. Atakujący, młodzi żołnierze chcieli z marszu atakować te pozycje, ale zostali powstrzymani przez doświadczonych dowódców. Liczono się z tym, że bezpośrednie zdobywanie fortów będzie trudne, kosztowne i naraża całość ataku na porażkę. Zaplanowano więc wykonanie silnego, precyzyjnego natarcia w najsłabszym punkcie obrony. Taka okazja nadarzyła się w rejonie działania brygady Stamford, na międzypolu fortów XII i XIII, gdzie linia rosyjska znalazła się w zasięgu skutecznego ognia artylerii niemieckiej. Po południu 17 sierpnia rozpoczął się atak piechoty, który wznowiono następnego dnia rano. Rosjanie bronili się niezbyt zaciekle, próbując wycofywać się w kierunku rzeki Wkra. Ostatecznie pod koniec dnia 18 sierpnia Niemcy zajęli Szczypiorno nad Wkrą.

W nocy z 18 na 19 sierpnia Rosjanie wycofali się z całej linii fortyfikacji X – XIII. Wysadzili składy amunicji, wysadzili część umocnień polowych, ale nie zniszczyli żadnego z fortów. Rano na ten teren wkroczyły oddziały niemieckie biorąc do niewoli wiele setek rosyjskich żołnierzy. Piechota szybko posuwała się na przód, mieli przecież najdłuższą drogę do cytadeli i chcieli być tam pierwsi. Około godziny 16 w dniu 19 sierpnia natrafiono na silniejszy opór w okolicy prochowni Ogród Komendanta. W tym samym czasie zdobyty został fort w Zakroczymiu.

20 sierpnia 1915 roku, w godzinach porannych, głównodowodzący obroną generał Nikolai Pawłowicz Bobyr podpisał akt kapitulacji Twierdzy Nowogeorgiewsk.


Okres międzywojenny

W okresie międzywojennym fort nie był wykorzystywany na cele wojskowe. W trakcie przygotowań do wojny także nie brano pod uwagę wykorzystania tych umocnień, gdyż polska obrona była przygotowywana dopiero od linii fortów Wólka Smoszewska D1 - Fort I Zakroczym - Fort II Kosewo - Fort III Pomiechówek.


II wojna światowa

W czasie II wojny światowej niemieckie wojska już 10 września 1939 roku zajęły całą okolicę. Znalazły się tutaj 32, 217 i 228 Dywizje Piechoty z II Korpusu Armijnego gen. Adolfa Straussa. Tydzień później rozpoczął się regularny szturm na Twierdzę Modlin. Z początków niemieckiej okupacji zachowały się ciekawe zdjęcie przedstawiające fort, w tym najciekawsze zdjęcie lotnicze pokazujące całość umocnień z lotu ptaka. Na fotografii widać całą strukturę fortu, widać które elementy zostały wybudowane, a które nigdy nie powstały.

Po zajęciu fortyfikacji Modlina, jeszcze w październiku 1939 roku, Niemcy przeprowadzili inspekcję części zajętych umocnień i przygotowali raport z dokumentacją. Całość została wydana w formie książki w 1941 roku, ale dostępne są też pierwotne maszynopisy. Możemy tam przeczytać podsumowanie, które mówi m.in. że jeżeli obrona starych, carskich fortów zostałaby wcześniej przygotowana i naprawiona, nawet środkami polowymi, to fortyfikacje mogłyby zmusić nacierające wojska niemieckie do przeprowadzenia regularnego, zajmującego czas i środki ataku. Forty zewnętrzne miały mocne, masywne betonowe kazamaty, dzięki czemu były odporne na najcięższe bombardowanie i atak z bliska. Miały głębokie i szerokie rowy forteczne, były dobrze okopane i frontalny ogień piechoty można byłoby łatwo odeprzeć. W raporcie jest przypuszczenie, że nasze, polskie wojsko prawdopodobnie z braku czasu nie wykorzystało i nie rozbudowało fortyfikacji. Wielka bierna siła umocnień nie została wcale wykorzystana. Niemieckie materiały stawiają tezę, że Modlin padł dopiero po stosunkowo długim okresie okrążenia gdyż niemieckie dowództwo nie było chętne do poczynienia nadmiernych poświęceń aby przyspieszyć zajęcie twierdzy.

Po raz drugi wojska niemieckie aktywnie zajmowały ten teren jesienią 1944 roku. Wtedy w całej okolicy przebywały niemieckie oddziały m.in. jednostki pancerne IV korpusu Waffen-SS. W styczniu 1945 roku ruszyła rosyjska ofensywa i teren został wyzwolony spod niemieckiej okupacji.

Fort XIII Błogosławie, rok 1939, zdjęcia wykonane przez niemieckich żołnierzy

Fort XIII Błogosławie, rok 1939, zdjęcia wykonane przez niemieckich żołnierzy; pierwsze trzy zdjęcia z Fotopolska.eu.
fot.1 Kaponiera prawego barku, wykonana częściowo prowizorycznie.
fot.2 Środkowe wejście do podwalni.
fot.3 Stanowiska strzeleckie na wale przy środkowym wejściu.
fot.4 Zdjęcie lotnicze, widoczne wszystkie wybudowane elementy fortu.


Współcześnie

W okresie PRL fort był nadal własnością wojskową, ale nie był użytkowany.

W roku 1987 powstały karty ewidencyjne zabytków, wykonał je Leszek Jaszewski.

W roku 2010 grupa nurków eksplorowała zalaną poternę. Ocenili długość tunelu na ok. 50 metrów, a głębokość na 6 metrów oraz zakończenie schodami, prowadzącymi do wyjścia w fosie. Relację z nurkowania można przeczytać na Fort XIII Błogosławie 2010-11-07. Nurkowanie.

Fort obecnie jest otwarty i łatwo dostępy. Obiekt nie jest zniszczony działaniami wojennymi, ale wszelkie elementy metalowe zostały przez lata rozkradzione, łącznie ze stalowymi belkami wzmacniającymi stropy. Ciekawe są chodniki kontrminowe w kaponierach, ale często są zalane wodą. W fosie także często jest mokro i bardzo błotniście. Centralna poterna stale zalana jest wodą. Teren fortu często jest miejscem jazd off-road samochodów terenowych, stąd fosa i część wałów są mocno rozjeżdżone.

Fort przez wiele lat był traktowany jako wysypisko śmieci. Kilka lat temu został częściowo posprzątany, ale nadal nie jest w żaden sposób zagospodarowany. Obecnie fort jest własnością prywatną, ale jest otwarty i łatwo dostępny.

Bardzo niebezpieczne jest samo główne wejście do fortu. Zaraz za środkowymi wejściami znajduje się niezabezpieczona przestrzeń prowadząca piętro niżej. Bardzo łatwo można spaść piętro niżej od razu po przekroczeniu wejścia do fortu.


Fort XIII Błogosławie, karta ewidencji zabytku, rok 1987

Fort XIII Błogosławie, karta ewidencji zabytku, rok 1987, wykonana przez Leszka Jaszewskiego

fot.1-2 Schematyczne plany kaponier przeciwskarpowych
fot.3 Lewa kaponiera przeciwskarpowa.
fot.4 Wyjście z poterny do fosy, w formie studni.
fot.5 Prawa kaponiera i widok na fosę czołową.
fot.6 Wyjście z podwalni na lewym barku, tam gdzie nie wybudowano tradytora.


W roku 2010 grupa nurków eksplorowała zalaną poternę. Ocenili długość tunelu na ok. 50 metrów, a głębokość na 6 metrów oraz zakończenie schodami, prowadzącymi do wyjścia w fosie.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - podwalnia i wały, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - podwalnia i wały, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.
fot.1. Widok całego fortu, warto porównać ze zdjęciem lotniczym z czasów II wojny światowej.
fot.2-3. Miejsce gdzie powinien być lewy tradytor. Obecnie relikty tej budowli, być może wysadzonej albo nigdy niewybudowanej do końca.
fot.4-6. Wnętrze lewej części podwalni, na ścianach widoczne uchwyty na prycze.
fot.7-11. Część centralna podwalni, wejścia oraz schody prowadzące do poterny. Na stropie podwalni betonowe przedpiersie dla strzelców.
fot.12-15. Prawa część podwalni oraz wyjście na prawym barku.
fot.16. Widok na prawą część fortu oraz część okolicy.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - centralna poterna, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - centralna poterna, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.
fot.1. Wejście do schronu ze studnią w szyi fortu, tutaj miały być wybudowane koszary albo kaponiera szyjowa.
fot.2. Wnętrze schronu ze studnią, widoczne relikty studni. W lewą stronę powinno być połączenie do centralnej poterny.
fot.3. Poterna z części centralnej w stronę szyi.
fot.4. Wejście do poterny w stronę fosy.
fot.5. Zalana poterna w stronę fosy, na stropie stalowe belki. Całość budowana była prawdopodobnie metodami górniczymi.
fot.6. Prowizoryczne zakończenie poterny pod fosą, obecnie zasypane gruzem i śmieciami. W tym miejscu miała zostać wybudowana przeciwskarpa.
fot.7. Data budowy "1915" na murach wyjścia z poterny.
fot.8. Studnia melioracyjna obok poterny w czołowej fosie.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - lewa, podwójna kaponiera przeciwskarpowa, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - lewa, podwójna kaponiera przeciwskarpowa, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.
Na zdjęciach widać wpływ wody na słabej jakości beton na stropie kaponiery, widać gdzie skradziono stalowe belki ze stropów i nadproży strzelnic, jest zdjęcie zalanych chodników pod kaponierą oraz niedokończony mur przeciwskarpy.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - prawa, pojedyncza kaponiera przeciwskarpowa, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.

Fort XIII Błogosławie współcześnie - prawa, pojedyncza kaponiera przeciwskarpowa, zdjęcia z roku 2004, 2015 i 2025.
Na zdjęciach widać strop wykonany częściowo z kamieni, widać gdzie skradziono stalowe belki ze stropów i nadproży strzelnic oraz widok suchego tunelu pod kaponierą. Na ostatnim zdjęciu strzelnica między dwoma podziemnymi tunelami.

Fort XIII Błogosławie na mapach

Fort XIII Błogosławie mapach
fot.1 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" w skali 1:100 000 z 1915 roku.
fot.2 Fort na ciekawej, niemieckiej mapie z 1938 roku. Mapa bazuje na podkładach WIG 1:100 000 ale ma naniesione położenia fortów, nie wszystkie prawidłowo.
fot.3 Współczesna mapa topograficzna z Geoportal.gov.pl
fot.4 Fort Błogosławie na widoku mapy Lidar z Geoportal.gov.pl

Opracowano na podstawie:

  • Katalog Państwowy Funduszu Muzealnego Rosji (Wojskowo-Historyczne Muzeum Artylerii, Wojsk Inżynieryjnych i Łączności w Petersburgu),
  • płk. J. Jastrzębski "Obrona Modlina w r.1915" w "Saper i Inżynier Wojskowy", Warszawa 1926,
  • Franz Bettag ”Die Eroberung von Nowo Georgiewsk", Berlin 1926,
  • W.Jakowlew, N.Szmakow "Stałe formy fortyfikacyjne przed i podczas wojny imperialistycznej 1914-1918", Moskwa 1936
  • Ryszard Bochenek "Twierdza Modlin", wyd. Bellona, Warszawa 2002,
  • Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej,
  • Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,
  • Karty ewidencyjne zabytków i architektury i budownictwa tzw. karta biała z zabytek.pl wykonane w 1987 roku przez Leszka Jaszewskiego.
  • Przemek Głębocki Fort XIII Błogosławie 2010-11-07. Nurkowanie..