Modlin - wewnętrzny pierścień fortów

Wewnętrzny pierścień fortów Twierdzy Modlin, składający się ceglanych dzieł I-VIII, budowano od 1883 roku. Umocnienia powstawały głównie na planie standardowego fortu z 1879 roku. Forty w kolejnych latach były przebudowane i zmodernizowane, aby nadążyć za zmieniającą się techniką wojskową.

Modlin forty wewnętrzne

Janówek położony jest w widłach Wisły i Narwi, około 6 km od przedmościa w Nowym Dworze. W sąsiedztwie tej wsi przebiegała droga Praga-Modlin a bezpośrednio przez Janówek linia Kolei Nadwiślańskiej. Dzięki takiemu położeniu miejsce to było idealne do ufortyfikowania i obrony południowego sektora Twierdzy Modlin.

Fort IV wybudowano w latach 1883-1888 w Janówku, 100 metrów na północ od linii kolejowej. Był to jeden z fortów pierwszego, wewnętrznego pierścienia. Powstał na podstawie planu wzorcowego rosyjskiego fortu z 1879 roku. Zachowana została idea planu wzorcowego, chociaż ostateczna realizacja różni się od niego.

Ceglano-ziemny fort IV posiadał narys lunety, czyli ma dwa czoła i dwa barki. Można to uprościć jako narys zbliżony do trapezu, gdzie górna podstawa składa się z dwóch odcinków. Szerokość fortu ok. 430 metrów, a głębokość fortu ok. 200 metrów. Fort otoczony został fosą z kuwetą (mokry rów przeciwpiechotny) oraz wyposażony w dwa wały. Zewnętrzny, niski wał przeznaczony dla piechoty, otaczał cały fort, natomiast wysoki wał artyleryjski otaczał tylko czoło i barki. Na wale artyleryjskim wybudowano szereg ziemnych stanowisk dla artylerii, oddzielając je trawersami (poprzecznicami), których zadaniem była osłona załogi. Trawersy niestety były wysokie i widoczne z przedpola fortu.

Fosa w części czołowej posiadała ceglaną przeciwskarpę – mur oporowy od strony potencjalnego ataku wroga. Przed wałem piechoty wybudowano mur Carnota, otaczający cały fort. Fosa broniona była z kojców skarpowych (kaponier) - centralnego czołowego kojca oraz dwóch barkowych (u styku czoła i barku). Kojce skarpowe posiadały połączenia z wnętrzem fortu za pomocą trzech niezależnych potern.

W centralnej części fortu ulokowano nieduże koszary na pięć pomieszczeń. Umieszczono je trochę nietypowo, jak na modlińskie forty, bo pod wałem artylerii. Z koszar poprowadzono poternę do centralnej kaponiery w fosie. Na prawo od koszar powstała poterna do wału piechoty, z prochownią połączoną windą amunicyjną z umieszczonym na stropie stanowisku bojowym dla artylerii.

Bliżej barków fortu powstały symetrycznie dwie prochownie połączone z poterną prowadzącą pod wałami do kojca skarpowego. Prochownie te przegradzają duży obszar dziedzińca fortu. Na stropie poterny, na wale artyleryjskim, wybudowano stanowiska bojowe i połączenie windą amunicyjną do podziemnej prochowni. Z poterny było także wyjście na wał piechoty. Natomiast samo wejście do prochowni wygląda podobnie jak na forcie II i forcie III. Posiada ozdoby, które mogą przypominać strzelnice albo wywietrzniki.

Szyja fortu broniona była z kaponiery szyjowej - zachowanej obecnie, ale sprawiającej wrażenie budynku z czasów PRL. Jest to parterowy budynek na planie kwadratu, bardzo podobny do zachowanych na fortach II i III.

Fort IV Janówek

Fort IV Janówek, koszary pod wałem, schrony na wale, poterna z koszar.

Forty pierwszego pierścienia Twierdzy Modlin szybko się zestarzały. Ukończenie ich budowy zbiegło się w czasie z wynalezieniem nowych artyleryjskich ładunków burzących. Doświadczenia wykazały całkowitą nieprzydatność ceglanych murów w starciu z nową bronią. Forty kwalifikowały się więc do natychmiastowej przebudowy. Tak też się stało i w latach 1889-1900 ceglane dzieła zostały zmodernizowane.

Zasadniczo przebudowa była podobna we wszystkich fortach. Dwa wały otaczające fort zostały przebudowane w jeden. Strop koszar wzmocniony zostały betonem. Ceglane kojce skarpowe planowano zastąpić betonowymi kaponierami przeciwskarpowymi. Miała powstać betonowa przeciwskarpa w miejscu ceglanego muru oporowego. Na forcie w Janówku przebudowano wały oraz wzmocniono strop koszar. Nie wiadomo czy przystąpiono do przebudowy kojców skarpowych, na pewno nie wykonano żadnych betonowych umocnień oprócz stropu koszar.

W latach 1912-14 Twierdza Nowogieorgiewsk została wyposażona w drugi, zewnętrzny pierścień fortów. Stare forty zostały także zmodernizowane, wyprowadzono z nich ciężką artylerię. Nie jest pewne kiedy na forcie IV rozebrano trzy kojce skarpowe, ale na pewno w ich miejsce nie powstały planowane budowle betonowe. W Janówku wybudowano grupę fortową Janówek składającą się z:

  • Starego ceglanego fortu IV
  • Nowego fortu XVII (XVIIb) wybudowanego na wschód od fortu IV
  • Nowego dzieła D9 w postaci koszar obronnych na północ od obu fortów
  • Nowej baterii dla artylerii przy stacji kolejowej (obecnie nieistniejącej)

Podczas I Wojny Światowej forty w Janówku były atakowane przez wojska niemieckie. Główne natarcie skierowane było na forty grupy Carski Dar i Czarnowo. Natomiast forty w Janówku atakowane były od 14 do 18 sierpnia 1915 roku. Niemieckie oddziały przez cały czas pozostawały na linii Krubiny-Skierdy prowadząc ostrzał artyleryjski. Niemcy zajęli forty po ich opuszczeniu przez Rosjan w nocy z 17 na 18 sierpnia. Najprawdopodobniej wycofujące się wojska wysadziły w powietrze ważne elementy umocnień. Z grupy Janówek przeżył w miarę dobrze tylko najstarszy fort IV, gdzie być może wtedy wysadzono wszystkie trzy kojce skarpowe. Pozostałe forty, podobnie jak i umocnienia w Bożej Woli, zostały mocno zniszczone.

W okresie międzywojenny jak i po II Wojnie Światowej fort w Janówku zajmowało Wojsko Polskie. W 1955 roku fort dostosowano do potrzeb magazynowych wojska, zamurowano przejścia do zniszczonych elementów, położono drewnianą podłogę. Wojsko stacjonowało tam do 1995 roku.

Fort nie posiada już kojców skarpowych, być może ich resztki zostały rozebrane podczas remontu fortu. W części czołowej nadal istnieje ceglana przeciwskarpa, chociaż w stanie bardzo mocno zniszczonym i jest mocno zasypana. Barkowe prochownie z poternami są w dużej części zasypane i zniszczone. Dostępne są koszary, fragmenty prochowni, prawa poterna do wału piechoty oraz kaponiera szyjowa.

Fort po opuszczeniu przez wojsko został sprzedany przez AMW i teoretycznie ma prywatnego właściciela, ale de facto jest cały czas dostępny do zwiedzania. Teren o powierzchni ok. 30 ha jest zupełnie niezagospodarowany, a większość działki to regularny las. Stan fortu jest coraz gorszy, jeszcze nie zagraża zwiedzającym. Skutki działania wody widać głównie na elewacji koszary i schronów pod wałem artyleryjskim. Przeciwskarpa jest w stanie agonalnym. Aktualnie (podobno) spadkobiercy ostatniego właściciela próbują dogadać się co do dalszego losu nieruchomości, ale od lat nic się nie zmienia w tej materii. W roku 2022/2023 wyremontowano drogę prowadzącą do fortu i bezpowrotnie usunięto starą, carską drogę forteczną z kocich łbów.

Fort IV Janówek

Fort IV Janówek, dwie prochownie na barkach fortu; fosa w części czołowej: resztki przeciwskarpy, poterna i kuweta w fosie.

Fort IV na starych mapach
fot.1 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" z 1915 roku w skali 1:100 000.
fot.2 Polska mapa WIG z 1930 roku w skali 1:100 000.
fot.3 Polska mapa WIG z 1934 roku w skali 1:25 000.
fot.4 Ciekawa niemiecka mapa z 1938 roku oparta o polską mapę WIG w skali 1:100 000, ale z zaznaczonymi fortami, część jest zaznaczona błędnie
fot.5 Współczesna mapa topograficzna z Geoportal.gov.pl
fot.6 Współczesny widok Lidar z Geoportal.gov.pl
fot.6 Rosyjski plan grupy fortowej Janówek
fot.7 Rosyjski plan typowego fortu 1879.

contentmap_plugin


Źródła / bibliografia

Strona tworzona jest w oparciu o źródła umieszczone tutaj:
źródła i bibliografia.