Modlin - zewnętrzny pierścień fortów

W 1909 roku zmieniono koncepcję obrony zachodniej części Rosji - twierdzę w Warszawie i w Zegrzu przeznaczono do likwidacji, a twierdzę w Modlinie (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) postanowiono jednak rozbudować. W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały wybudowane w całości do czasu rozpoczęcia wojny.

Modlin forty zewnetrzne

Fort IVb (XVII) w Janówku, powstał w ramach budowy zewnętrznego pierścienia fortów w latach 1912-1915. Był elementem grupy fortowej Janówek, jednej z trzech takich grup na terenie twierdzy Modlin.

W 1909 roku nastąpiły znaczące zmiany w rosyjskim wojsku. Powstała nowa koncepcja obrony zachodniej granicy cesarstwa zakładająca obronę w głębi kraju. Nowy Minister Wojny wydał rozkaz zniszczenia umocnień m.in.. Warszawy i Zegrza, natomiast twierdza Modlin natomiast miała być rozbudowana i pełnić role punktu oporu do czasu nadciągnięcia odsieczy z głębi Rosji. W 1912 roku rozpoczęto budowę drugiego, zewnętrznego pierścienia fortów wokół Modlina. Nowe forty otrzymały numerację od IX do XVIII a dzieła pośrednie od D1 do D10. Jednocześnie przystąpiono do kolejnej modernizacji starych fortów. Powstały także trzy grupy fortowe, w tym jedna w Janówku.

Grupa fortowa Bujnickiego (GF1908/12) to samodzielny ośrodek oporu składający się z kilku fortów umieszczonych na ważnej pozycji obronnej, przewidywanej linii ataku nieprzyjaciela. Składał się z fortu głównego, którym często był stary fort artyleryjski, fortów pomocniczych, baterii artyleryjskich i koszar obronnych. Wszystko połączone było ze sobą rowem fortecznym, zasiekami i elementami fortyfikacji polowej.

Grupa fortowa w Janówku składała się z:

  • Starego ceglanego fortu IV, do teraz nazwanego IVa
  • Nowego fortu IVb (XVII) wybudowanego na wschód od fortu IV
  • Nowego dzieła D9 w postaci koszar obronnych na północ od obu fortów
  • Nowego schronu dla karabinów maszynowych do obrony linii kolejowej (obecnie nieistniejący)
  • Nowego dzieła D10 w postaci dwóch koszar obronnych na południe od obu fortów

Na początek wyjaśnienie pewnej nieścisłości w nazewnictwie. Na niemieckich mapach szpiegowskich z okresu wojny i na późniejszych publikacjach zarówno polskich, niemieckich jak i rosyjskich, używana jest nazwa XVII dla nowego fortu w Janówku. Tymczasem projektanci fortu nazywali go nowym fortem w grupie Janówek bądź określali jako fort IVb, w odróżnieniu od starego fortu nazywanego IVa. Takie nazewnictwo było obowiązujące w trakcie Wielkiej Wojny. Natomiast właściwy fort XVII miał powstać w miejscowości Góra, ale nie przystąpiono do jego budowy, poprzestano jedynie na projektach. W przypadku koszar obronnych, obecnie znanych jako dzieło D9 i dzieło D10, także projektanci nie używali takiego oznaczenia. Nazywano te obiekty po prostu jako koszary na północ albo na południe od fortu w grupie Janówek.

Fort XVII (XVIIb) na zdjęciach z 2001 i 2016 roku

Fort XVII (XVIIb) na zdjęciach z 2001 i 2016 roku

Fort XVII (XVIIb) powstał wg. koncepcji standardowego fortu Bujnickiego z 1910 roku, ale jest zdecydowanie inny niż pozostałe projekty Bujnickiego na terenie twierdzy Modlin. Jest to fort o narysie trójkąta, otoczony jednym wałem i fosą z ziemną przeciwskarpą. Zasadniczą częścią fortu była duża podwalnia - schron pogotowia umieszczony pod nasypem wału czołowego. Schron ten miał narys trapezu opartego o szyję fortu. Na stropie podwalni powstały betonowe stanowiska strzeleckie dla piechoty. Stanowiska oddzielone były od siebie betonowymi trawersami. W barkach fortu miały być umieszczone dwie pancerne wieżyczki obserwacyjne. Niestety pancerz nigdy nie dotarł do fortu - zabrakło na to czasu. Fosa fortu broniona była z czołowej kaponiery przeciwskarpowej, która była połączoną z podwalnią za pomocą poterny. Do czasu rozpoczęcia wojny nie zdołano wybudować tego schronu. W części szyjowej powstała kaponiera do obrony fosy. W czołowej części wału, przed podwalnią, miało powstać dodatkowe stanowisko bojowe połączone z wnętrzem fortu. Niestety nie zdołano go wybudować i dzisiaj istnieje tutaj tylko zamurowany fragment chodnika prowadzący do tego stanowiska oraz piętro niżej poterna do kaponiery. W projekcie Bujnickiego były także forteczne koszary. Jednakże w Janówku takie nie powstały. Po pierwsze koszary w głównym stanowisku bojowym grupy fortecznej były zbędne. Załoga nie miała tutaj mieszkać tylko się bronić. Funkcję mieszkalne i magazynowe pełnił fort główny - w tym przypadku fort IV. Dodatkowo budowa koszar była dość droga. Dlatego też w nowszych konstrukcjach starano się likwidować forteczne koszary i wyprowadzać miejsce stacjonowania załogi w czasie pokoju poza fort. W forcie powiększono jedynie pomieszczenia podwalni umieszczając w nich składane na ścianach prycze. W dodatku taki schron lepiej zabezpieczał przez ostrzałem nieprzyjaciela niż klasyczne szyjowe koszary.

Podczas I Wojny Światowej forty w Janówku były bezpośrednio atakowane przez wojska niemieckie. Główne natarcie skierowane było na forty grupy Carski Dar i Czarnowo. Natomiast forty w Janówku od 14 do 18 sierpnia 1915 roku atakowane były przez wojska niemieckie (169 brygada piechoty). Te niemieckie oddziały przez cały czas pozostawały na linii Krubiny-Skierdy prowadząc też ostrzał artyleryjski. Niemcy zajęli forty po ich opuszczeniu przez Rosjan w nocy z 17 na 18 sierpnia. Najprawdopodobniej wycofujące się wojska rosyjskie wysadziły w powietrze ważne elementy umocnień.

Dzisiaj fort XVII (XVIIb) jest otoczony ogródkami działkowymi. Jest zniszczony - pozostały jedynie chodniki prowadzące do wież artyleryjskich oraz przelotnia w prawym barku. Istnieje fragment poterny w czołowej części fortu. Zniszczona została większość podwalni, teraz bardziej przypomina to jaskinią niż betonową budowlę. Mocno zniszczona jest kaponiera szyjowa, jest zamknięta. Teren fortu jest zabezpieczony przez wstępem na niebezpieczne elementy. Jest ogrodzony ale pozostałe elementy są dostępne do zwiedzania w sezonie od 1 maja do 30 października od godz. 8:00 do zmierzchu. Właścicielem jest stowarzyszenie działkowców "Stowarzyszenie Miłośników Fortu XVIIb", które przygotowało teren pod rekreację dla właścicieli działek.

Fort XVII (XVIIb) na niemieckiej pocztówce z 1915 roku

Grupa fortowa Janówek na starych mapach
fot.1 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" z 1915 roku w skali 1:100 000.
fot.2 Polska mapa WIG z 1930 roku w skali 1:100 000.
fot.3 Polska mapa WIG z 1934 roku w skali 1:25 000.
fot.4 Ciekawa niemiecka mapa z 1938 roku oparta o polską mapę WIG w skali 1:100 000, ale z zaznaczonymi fortami, część jest zaznaczona błędnie
fot.5 Współczesna mapa topograficzna z Geoportal.gov.pl
fot.6 Rosyjski plan grupy fortowej Janówek


Źródła / bibliografia

Strona tworzona jest w oparciu o źródła umieszczone tutaj:
źródła i bibliografia.