Warszawa - forty Cytadeli Warszawskiej

W ramach pierwszej zasadniczej przebudowy Cytadeli otoczono ją systemem fortów. Według planów zatwierdzonych przez cara Mikołaja I w grudniu 1848 i maju 1849, powstało sześć dzieł wysuniętych przed Cytadelę. Do naszych czasów zachowały się trzy z nich oraz fort Śliwickiego.

Warszawa forty cytadeli

Fort Śliwickiego (Jasińskiego) powstał w latach 1835-38 na terenie ówczesnej wsi Golędzinów, jako pierwsze dzieło poza Cytadelą Aleksandrowską. Na jego terenie za czasów carskich przetrzymywano więźniów wysyłanych na Syberię. W późniejszych czasach teren był w rękach jednostek milicyjno-policyjnych aż do czasów współczesnych.

Pomysł i projekt fortu powstał w 1833 roku. Budowę rozpoczęto dwa lata później na terenie wsi Golędzinów w 1835 roku a ostatecznie zakończono w 1838 roku. Całość umocnienia ma narys trójkąta o boku ok. 100 m, przedzielonego na pół fosą, całość oparta szyją o Wisłę. Fosa przed główną częścią fortu broniona była przez centralnie położoną kaponierę. Na samym czole fortu wybudowano półokrągłą działobitnię. W części szyjowej umieszczono koszary, a na zakończeniu barków fosy po jednej dużej działobitni. Całość przypomina układ frontów poligonalnych w Twierdzy Modlin (np. Front Księcia Warszawskiego). Fort posiadał mokrą fosę oraz wały chronione murem Carnota. Fosa w późniejszych latach miała nawet system regulowania ilości wody, gdyż fort wybudowano na terenie zalewowym. Koszary zapewniały miejsce dla ok. 700 żołnierzy.

Przed fortem wyznaczono esplanadę czyli pusty, wolny teren z zakazem zabudowy. Początkowo szerokość esplanady wynosiła 850m a później aż 1300m. Ciekawostka - obecna ul. Ratuszowa i ul.11 Listopada znajdują się na granicy dawnej esplanady fortu i układają się łukiem właśnie po granicy tejże esplanady.

Głównym celem powstania fortu było umocnienie i ochrona przeprawy przez Wisłę na wysokości Cytadeli. Fort był niejako ufortyfikowanym przyczółkiem mostowym. W tym miejscu Wisły latem rozstawiano na rzece most łyżwowy – przeprawę położoną na płaskodennych łodziach. Natomiast zimą przeprawiano się po zamarzniętej rzece. Most łyżwowy działał w tym miejscu aż do czasu wybudowania stałego mostu w latach 1873-75 (obecnie w tym miejscu jest Most Gdański).

Od czasu wybudowania fortu aż do 1856 roku na tym terenie zbierano więźniów zsyłanych na Syberię, a z terenu obecnej stacji PKP Zoo wyjeżdżały więzienne pociągi na wschód.

Podczas likwidacji twierdzy Warszawa w przededniu I wojny światowej fort postanowiono zachować. Przetrwał on bez żadnych uszkodzeń. Dopiero w okresie międzywojennym rozpoczęto plantowanie części umocnień ziemnych.

Fort Śliwickiego (Jasińskiego) na starych zdjęciach
fot.1 Zdjęcie lotnicze z 1935 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl
fot.2 Niemieckie zdjęcie lotnicze z lipca 1944 roku, żródło: Bildarchiv Foto Marburg
fot.3 Rosyjskie zdjęcie lotnicze z 1945 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl

Pierwotnie fort otrzymał imię kapitana Juliana Śliwickiego, polskiego oficera w carskiej armii, który zasłużył się podczas powstania listopadowego w 1831 roku. W wyniku obrażeń zmarł, mimo długotrwałego leczenia i został pochowany na terenie fortu. Pośmiertnie został awansowany i nadano fortowi jego imię. Na terenie umocnienia umieszczono pomnik, który przetrwał do okresu międzywojennego.

W 1921 roku fort otrzymał imię gen. Jakuba Jasińskiego, zasłużonego po stronie polskiej w trakcie powstania kościuszkowskiego. Gen. Jasiński zginął podczas obrony Pragi ok. 2 km od fortu.

Od czasów carskich fort służył formacjom milicyjnym. W czasach Polski niepodległej było podobnie - w 1936 na tym terenie stacjonowały powołane kompanie Rezerwy Policji. Po II wojnie światowej fort i całą okolicę przejęły jednostki bezpieczeństwa wewnętrznego – początkowo KBW, potem Nadwiślańskie Jednostki Wojskowe MSW. Kolejnym mieszkańcami fortu i okoli były jednostki ZOMO a ostatecznie Policji. Przez długi czas w koszarach mieściły się stajnie pododdziału konnego stołecznej Policji aż do roku 2003. Obecnie większość terenu została przekazana miastu.

W 2001 roku na części fortu wybudowano osiedle mieszkaniowe dla pracowników Policji. Budowa powstała z zupełnym pominięciem historycznych pozostałości fortu i ustaleń z konserwatorem zabytków, a część budynków stoi na dziedzińcu fortu. Stało się tak mimo, że istnieje wiele opracowań wskazujących jak wykorzystać teren fortu w zgodzie z dbałością o zabytki. Teren fortu przejęło miasto i rozpoczęło budowę osiedla bloków komunalnych. W 2011 roku rozpoczęto budowę kolejnych bloków, tym razem jednak na esplanadzie fortu i w zgodzie z przepisami. W planach była także rewitalizacja fortu, ale jak na razie nic się nie stało w tym kierunku.

Do naszych czasów przetrwały wszystkie budynki oprócz czołowej kaponiery (koszary, dwie kaponiery barkowe oraz kaponiera/działobitnia środkowa). Koszary do 2003 były używane jako stajnie dla koni. Północna działobitnia była wykorzystywana przez Policję jako sala odpraw. Wszystkie elementy ziemne został splantowane i w terenie można odszukać jedynie ich fragmenty.

Fort Śliwickiego (Jasińskiego) na planach
fot.1 Fragment starego rosyjskiego planu Cytadeli, wg. stanu na połowę XIX wieku.
fot.2 Fragment współczesnego planu Cytadeli, wg. stanu na rok 1871.
fot.3 Fragment niemieckiej mapy z 1914 roku w skali 1:25 000
fot.4 Mapa geodezyjna z 1936 roku, źródło: mapa.um.warszawa.pl
fot.5 Fragment polskiej mapy WIG z okresu międzywojennego.
fot.6 Projekt osiedla zabudowy komunalnej wykonany dla Dzielnicy Praga-Północ z Warszawy przez Zespół Projektowo-Inwestycyjny Kontrapunkt.


Źródła / bibliografia

Strona tworzona jest w oparciu o źródła umieszczone tutaj:
źródła i bibliografia.