Warszawa - wewnętrzny pierścień fortów

Umocnienia wewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Warszawa rozpoczęto budować w 1886 roku. Powstało tylko pięć fortów, ulokowanych na zachodnim brzegu Wisły, 2-3 km za dziełami zewnętrznego pierścienia. Większość fortów wybudowano według tego samego projektu. Pierścień uzupełniono linią wałów międzyfortowych oraz małymi punktami oporu.

Warszawa wewnętrzny pierścień

Nieistniejący już Fort Odyńca powstał w latach 1889-1892 w ramach wzmocnienia wewnętrznej linii fortów. Miał postać małego, ziemnego dzieła piechoty bądź punkt oporu o bardzo nietypowym kształcie. Jego oryginalna rosyjska nazwa to Fort M-Cze (Форт М-Ч).

Rosyjska nazwa fortu to dwie pierwsze litery z nazw sąsiednich wsi/folwarków lub dzielnic zapisane cyrylicą, czyli w tym przypadku jest to "M" od Mokotów oraz "Cze" od Czerniaków (chociaż powinno być raczej Wierzbno). Niemiecka transkrypcja nazwy fortu to M-Tsche.

Obiekt powstał jako mały, ziemny punkt oporu o wymiarach ok. 100 x 250 metrów. Miał jeden wał z fosą z dodatkowym przedstokiem. Wyposażony był w dwa małe, betonowe schrony pod wałem, obok stanowisk bojowych na wale. Posiadał narys z kleszczowo załamanym czołem (kształt podobny do litery W), miał dwa, główne stanowiska bojowe na wale czołowym oraz dwa stanowiska na wale w szyi, a na barkach stanowiska strzeleckie. Był jednym z sześciu takich samych umocnień na terenie Warszawy.

Dzieło wybudowano na wschód od Fortu Mokotów, a na zachód od ówczesnego Wierzbna (obecne Wierzbno to inna lokalizacja), w linii wałów międzyfortowych, czołem zwróconym na południe. Cały ten pas fortów i wałów wewnętrznego pierścienia praktycznie wyznaczał granice miasta oraz ograniczał jego rozwój aż do 1916 roku. Zgodnie z ówczesnymi przepisami, w pobliżu obiektów fortecznych nie można było stawiać żadnych nowych budynków, stąd tak olbrzymi wpływ na rozwój Warszawy.

Fort podlegał rozkazowi z 31 stycznia 1909 roku o likwidacji twierdzy w Warszawie, ale nie przystąpiono do niwelacji terenu ani nie zniszczono schronów. W czasie I wojny światowej nie odegrał żadnej roli, ale zachowane jest z tego czasu ładne zdjęcie dokładnie pokazujące strukturę umocnień. Widać też na nim, że fort był opuszczony jeszcze za czasów rosyjskiego panowania, gdyż wyrosły na nim drzewa, które nie powinny się znaleźć na użytkowanych bojowo fortyfikacjach.

Po zakończeniu I wojny światowej obiekt nazywano Fortem Odyńca, chociaż w zasadzie powinno się go nazywać Fortem Wierzbno (czasami można znaleźć takie określenie). W okresie międzywojennym okoliczne tereny zostały przeznaczone na cele mieszkaniowe. Wybudowano nowe domy oraz park, a wały i fosa fortu zostały zniwelowane. Na zdjęciach z 1935 roku widać jeszcze ostatnie ślady pozostałości umocnień, ale obiektu nie pokazywano już na mapach.

Fort zajmował tereny Ogrodu Jordanowskiego między ulicami Ursynowską, Odyńca, Niepodległości i Krasickiego oraz teren zabudowy mieszkaniowej między ulicami Odyńca i Czeczota. Ulica Szczekocińska prawie wyznacza oś dawnego fortu. Obecnie jedynym śladem po forcie jest układ zabudowań przy ulicy Czeczota, dawniej nazywanej "Na bateryjce" (od baterii artyleryjskiej) - kształt granic działek pokrywa się z dawnymi granicami fortu.


Fort Odyńca na zdjęciach lotniczych

Fort Odyńca na zdjęciach lotniczych
fot.1. Najprawdopodobniej rok 1915.
fot.2. Najprawdopodobniej rok 1915, ze zbiorów fotopolska.eu.
fot.3. Polskie zdjęcie z 1935 roku, ze zbiorów mapa.um.warszawa.pl
fot.4. Mapa gruntów z 1936 roku, ze zbiorów mapa.um.warszawa.pl
fot.5. Rosyjskie zdjęcie z 1945 roku, ze zbiorów mapa.um.warszawa.pl
fot.6. Zdjęcie z roku 2008, ze zbiorów mapa.um.warszawa.pl

Fort Odyńca na mapach.

Fort Odyńca na mapach.
fot.1 Niemiecka mapa z 1914 roku (źródło: Mapster).
fot.2 Polska mapa WIG z lat 1930. Fort nie był już naniesiony na mapę (źródło: Mapster).

Opracowano na podstawie:

  • Lech Królikowski, "Twierdza Warszawa", Bellona 2002.
  • Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej Mapster.
  • Zdjęcia lotnicze z Mapa historyczna Warszawy mapa.um.warszawa.pl.