Modlin - zewnętrzny pierścień fortów

W 1909 roku zmieniono koncepcję obrony zachodniej części Rosji - twierdzę w Warszawie i w Zegrzu przeznaczono do likwidacji, a twierdzę w Modlinie (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск) postanowiono jednak rozbudować. W latach 1912-15 powstał wokół Modlina drugi pierścień fortów (od IX do XVIII) wraz z dziełami pośrednimi (od D-1 do D-10). Tylko nieliczne z tych obiektów zostały wybudowane w całości do czasu rozpoczęcia wojny.

Modlin forty zewnetrzne

Fort XIV w Goławicach był budowany w latach 1912-1915 w ramach zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin, na polach na wschód od miejscowości. Na północny-zachód od fortu powstawała grupa fortowa Goławice z głównym fortem XIVb.

Na dosyć dużym terenie Goławic, od rzeki Wkry do lasów grupy Carski Dar, zaplanowano wybudowanie kilku różnych umocnień. Rosjanie postanowili wybudować małą grupę fortową, którą nazywali po prostu "grupą goławicką" oraz pojedynczy fort nazwany XIV. Dodatkowo przed wojną wybudowano szereg umocnień polowych. Natomiast na mapach niemieckich z czasów wielkiej wojny, a następnie na późniejszych mapach polskich i także rosyjskich, pojawiły się oznaczenia XIVa, XIVb itd. oraz część umocnień polowych potraktowano jak fortyfikacje stałe. Stąd jest spore zamieszanie z numeracją i nazewnictwem poszczególnych obiektów. Ostatecznie możemy mówić o poniższych umocnieniach:

  • Fort XIV - pojedynczy fort na polach obok Goławic, czasami nazywany fortem Toruń (inna numeracja - na Wikipedii XIV, na mapach niemieckich i francuskich XIVc, w rejestrze zabytków i u Jastrzębskiego XIVb).
  • Fort XIVb - główny fort grupy fortowej Goławice (inna numeracja - na Wikipedii, mapach niemieckich i francuskich XIVb, w rejestrze zabytków i u Jastrzębskiego XIVa).
  • Fort XIVa - małe dzieło na brzegu Wkry, część grupy fortowej, na zachód od głównego fortu XIVb.
  • Dzieło pośrednie lub koszary obronne, część grupy fortowej, na wschód od fortu głównego XIVb. Obiekt raczej nigdy nie został wybudowany, nie ma pewności czy faktycznie był planowany. Ewentualnie na mapach zaznaczone jest jedno z licznych dzieł ziemnych budowanych w czasie wojny. Występuje na materiałach Jakowlewa i Bochenka.
  • Być może dzieło pośrednie na zachód od fortu XIV, a na południe od głównego fortu XIVb. Ten obiekt występuje tylko na niektórych mapach niemieckich i francuskich jako fort XIVa, stąd możliwe że to jednak tylko błąd kartografów i chodzi o dzieło obok głównego fortu.

Projekt fortu XIV był podobny do innych fortów, które ogólnie możemy nazwać wzorowanymi na forcie standardowym F1910 inż. Bujnickiego. Fort XIV miał być prawie identyczny jak fort XII Janowo. Główną część fortu stanowić miała podwalnia o narysie zbliżonym do półkola lub trapezu, otoczona suchą fosą o narysie trójkąta z kleszczowo załamaną szyją.

Fosa miała być broniona czołową kaponierą przeciwskarpową, z której miały być bronione oba barki fortu. Na każdy bark kaponiera miała posiadać po trzy stanowiska dla artylerii fortecznej. Po środku kaponiery zaplanowano wyjście do fosy zabezpieczone przelotniami, a w samej przelotni typową forteczną toaletę. Od strony czołowej kaponiera miała posiadać chodniki kontrminowe. Komunikację z podwalnią miała zapewnić poterna poprowadzona z prawego barku kaponiery. Poterna ta miała się łączyć z drugą poterną poprowadzoną centralnie z podwalni. W punkcie połączenia zaplanowano montaż pancernej wieżyczki obserwacyjnej. Sama fosa miała być zabezpieczona kratami fortecznymi i zasiekami.

Forty budowano etapami dobranymi w ten sposób, aby wybudowany fragment posiadał gotowość bojową. Tak też się stało w przypadku budowy fortu XIV - wybudowano podwalnię, ale niestety nie wybudowano żadnego fragmentu do bezpośredniej obrony fosy. Nie powstała więc kaponiera czołowa, nie powstała też poterna, nie wyprofilowano nawet prawidłowo umocnień ziemnych wałów i fosy.

Powstała za to cała podwalnia, która miała służyć zarówno jako schron bojowy, magazyn jak i częściowo jako koszary na czas wojny. Podwalnia posiada cztery wejścia zabezpieczone przelotniami. Dwa wejścia na końcu obu barków oraz dwa wejścia w wale czołowym. Podwalnia była odpowiednio szeroka aby zamontować na jej ścianach prycze dla załogi. W części centralnej wybudowano także pomieszczenia techniczne i zbiorniki na wodę i paliwo. Nie wiadomo czy powstała poterna do czołowej pancernej wieżyczki, ten fragment fortu jest zniszczony.

Na stropie podwalni, wybudowano betonowe przedpiersia - stanowiska strzeleckie dla piechoty fortecznej. Na barkach powstały także dwa betonowe stanowiska obserwacyjne skierowane w stronę międzypola.

Na potrzeby budowniczych i zaopatrzenia budowy kompleksu fortów, na południe od fortów, nad brzegiem Wkry powstała osada, która z czasem przekształciła się w miejscowość Goławice Drugie. Mieszkała tam spora społeczność żydowska i w związku z tym potocznie nazywano to miejsce Jerozolimką.


Fort XIV, rosyjskie plany z lat 1911-1914

Fort XIV, rosyjskie plany z lat 1911-1914

Fort XIV, stan na rok 2019

Fort XIV, stan na rok 2019

W trakcie I wojny światowej cały pomiechowski odcinek obrony Twierdzy Modlin, czyli grupy fortów XIV, XV, XVI oraz dzieło D8, leżały na linii głównego ataku wojsk niemieckich. Wynikało to głównie ze względu na przebiegającą tędy linię kolejową, którą miała być główną arterią dostarczającą artylerię, amunicję i zapasy. W tym rejonie przebiegały także dwie najlepsze utwardzone drogi w okolicy.

Niemiecka armia pojawiła się w okolicy Twierdzy Nowogeorgijewsk już w połowie lipca 1915 roku. Działania wojenne zastały Rosjan jeszcze na placach budowy poszczególnych fortów. Siły niemieckie cały czas patrolowały okolice i ostrzałem zmuszały robotników do przerywania prac przy fortyfikacjach. W międzyczasie przygotowywano stanowiska niemieckiej artylerii, do której zapasy transportowane były ze stacji kolejowej Świercze. Stacja kolejowa w Nasielsku była w tym czasie cały czas ostrzeliwana przez Rosjan. Rosjanie niestety nie zniszczyli linii kolejowej podczas wycofywania się.

Atak na Modlin rozpoczął się po zajęciu Warszawy, co miało miejsce 5 sierpnia 1915 roku. Cała twierdza została okrążona 10 sierpnia, natomiast 13 sierpnia rozpoczął się atak niemiecki, poprzedzony ostrzałem artylerii. Straty materialne po ostrzale były małe, ale bardzo ucierpiało morale słabo wyszkolonych sił rosyjskich. 14 sierpnia Niemcy rozpoczęli główny atak intensywnym ostrzałem fortów XV i XIV, ale także mniejszym w kierunku fortów XVI i dzieła D8. Główny szturm trwał w stronę grupy Carski Dar i dopiero po ciężkich walkach, po upadku fortów XV, siły niemieckie zostały skierowane na forty XVI i D8, a potem w stronę Goławic. Grupa fortowa Goławice została opuszczona przez Rosjan 17 sierpnia, bez walki i bez wysadzania umocnień ze względu na brak materiałów wybuchowych i brak czasu. Obrona twierdzy zakończyła się dosyć szybko i 20 sierpnia generał Bobyr podpisał akt kapitulacji Twierdzy Nowogieorgijewsk.

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, w dniu 16 sierpnia wojska rosyjskie otrzymały rozkaz zajęcia fortów XIV, XV i XVI. Rosyjski plan nie udał się i jeszcze przed południem tego dnia Polacy skutecznie natarli na wojska rosyjskie, w wyniku czego wróg wycofał się i nie powtórzył już ataku na forty. Polskie wojska kontynuowały natarcie w stronę Nasielska i Serocka. Zachowała się z tego czasu pocztówka opisana "Fort XIV silnie atakowany przez bolszewików", chociaż nie ma pewności czy zdjęcie to pochodzi na pewno z tego fortu.

W okresie międzywojennym fort nie był wykorzystywany przez polskie wojsko. Nie był też przygotowywany do wojny 1939 roku.

Nie wiadomo kiedy fort został wysadzony przez saperów. Najprawdopodobniej nie stało się to w trakcie rosyjskiej obrony w 1915 roku. Bardzo możliwe, że zniszczenia pochodzą z czasów końca II wojny światowej, kiedy to wiele fortyfikacji było niszczonych przez wkraczające wojska radzieckie. Możliwe, że zniszczony został dopiero po wojnie w ramach ćwiczeń polskich saperów. Fort ma wysadzoną częściowo część centralną, ale wszystkie elementy są dostępne i do każdej części można przejść, chociaż czasami trzeba się przeciskać w niskich przejściach zasypanych piaskiem.

W czasach współczesnych fort przez lata był wykorzystywany przez okoliczną ludność jako dzikie wysypisko śmieci. Obecnie został oczyszczony i ogrodzony, ale nie jest zagospodarowany. Fort jest dostępny do zwiedzania. W tunelach, w okresie zimowym, zamieszkuje dosyć duża kolonia nietoperzy.

Przy zwiedzaniu należy zachować szczególną ostrożność, gdyż fort posiada niezabezpieczoną, dolną kondygnację do której łatwo wpaść. W wejściach są także niezabezpieczone studnie oraz szczególnie niebezpieczne studnia na wale czołowym, latem zasłonięta trawami.


Fort XIV, stan na rok 2024

Fort XIV, stan na rok 2024

fot.1. Pocztówka z 1920 roku "Fort XIV silnie atakowany przez bolszewików", znalezione na fotopolska.eu,
fot.2. Niemieckie zdjęcie z 1939 roku, wejście na lewym barku,
fot.3. Schematyczny plan fortu XIV wg. J.Jastrzębskiego 1926 (opisany jako fort XIVb).

Fort XIV Goławice na mapach
fot.1 Niemiecka mapa "Karte des Westlichen Russlands" w skali 1:100 000 z 1915 roku.
fot.2 Niemiecka mapa z książki "Die Eroberung von Nowo Georgiewsk" z 1926 roku. Fort ma oznaczenie XIVc.
fot.3 Fort na ciekawej, niemieckiej mapie z 1938 roku. Mapa bazuje na podkładach WIG 1:100 000 ale ma naniesione położenia fortów, nie wszystkie prawidłowo. Fort ma oznaczenie XIVc.
fot.4 Zdjęcia Lidar z Geoportal.gov.pl
fot.5 Współczesna mapa topograficzna z Geoportal.gov.pl

Opracowano na podstawie:

  • Wojskowo-Historyczne Muzeum Artylerii, Wojsk Inżynieryjnych i Łączności, Sankt Petersburg
  • Franz Bettag ”Die Eroberung von Nowo Georgiewsk", Berlin 1926,
  • Mapster - Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej,
  • Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,