Fort II Twierdzy Łomża powstawał od 1897 roku jako dzieło ziemno-drewniane. Od 1901 roku przebudowywano go na nowoczesny fort betonowy, a jego nazwę zmieniono na Fort B. W roku 1909 zaprzestano dalszych prac budowlanych. Rosjanie nigdy nie bronili się w umocnieniach, które zbudowali.

Pierwsze decyzje o budowie twierdzy w Łomży podjęto jeszcze w 1883 roku, czyli w czasie, gdy rozpoczęto budowę fortów w Warszawie. Powstała wtedy koncepcja ufortyfikowania całej linii rzeki Narew oraz Biebrzy twierdzami w Serocku (później zmienione na Zegrze), Pułtusku, Różanie, Ostrołęce, Łomży i Osowcu. Po kilku zmianach koncepcji budowę w Łomży rozpoczęto w roku 1887. Powstało wtedy pięć ziemno-drewnianych fortów wokół Łomży, dwa na lewym i trzy na prawym brzegu rzeki. Dostały one numerację od I do V (1 do 5).

Fort II powstał ok. 1,3km od mostu na Narwi, na wzgórzu obok drogi do Jedwabnego i Jeżewa. Fort był jednowałowy, miał dwa stanowiska dla artylerii oraz dwa drewniane schrony dla załogi. Fort miał kształt nieregularnego wieloboku, z załamaną szyją oraz pięcioma odcinkami w części barkowej i czołowej. Przeznaczony był dla dwóch kompanii piechoty oraz czterech dział artyleryjskich. Całość otoczona była suchą fosą o przekroju trójkąta, odmiennie od tego co widzimy obecnie. Wokół fortu powstał także przedstok. Na terenie fortu wykopano studnię o głębokości ponad 20 metrów. Tak powstały umocnienia ziemno-drewniane, czyli traktowane jako umocnienia polowe, bez funkcji koszarowych. Siłą rzeczy twierdza nie posiadała więc stałej załogi, a jedynie oddziały wartownicze.

W 1901 roku, po wielu zmianach planów i koncepcji, ostatecznie zaprojektowano nowe umocnienia w Piątnicy. Budowę nowych, stałych, betonowych fortyfikacji Twierdzy Łomża rozpoczęto w 1902 roku. Forty I, II i III przemianowano na Forty A, B oraz W (trzecia litera rosyjskiego alfabetu). Przebudowa fortów obejmowała zmianę profilu wałów z trójkątnych na trapezowe, zmianę narysu z wieloboku na pięcioboczny oraz połączenie całego przedmościa ciągłą linią wałów i suchych rowów fortecznych. Pierwotnie planowano przygotowanie fortów na wzór standardowego projektu Wieliczki z 1897 roku, ale ostatecznie plany uproszczono ograniczając grubości stropów oraz liczbę schronów. W ten sposób forty zostały przygotowane na uderzenia pocisków kalibru 21 cm.

W lipcu 1906 roku mianowano dowódcę artylerii fortecznej w twierdzy, został nim pułkownik Nikołaj Aleksandrowicz Brzozowski. Forty osiągnęły wtedy gotowość bojową, ale ostatnie prace budowlane kończono jeszcze w roku 1907. Brzozowski był dowódcą do końca 1911 roku, kiedy to na stanowisku zastąpił go pułkownik Michaił Lwowicz Aksenow, który dowodził aż do czasu opuszczenia twierdzy podczas wojny.

Fort B dostał formę nieregularnego pięcioboku z wysokimi wałami i suchą fosą. W szyi wybudowano koszary na pięć kazamat, z podwójnymi oknami w każdym pomieszczeniu, zabezpieczonymi pancernymi okiennicami. Po obu stronach koszar powstały bramy wjazdowe na dziedziniec fortu. Po prawej stronie koszar wybudowano sanitariaty. Po lewej stronie koszar powstała kaponiera szyjowa służąca do obrony fosy szyjowej i terenu przed koszarami. Kaponierę wyposażono w cztery stanowiska bojowe dla armat fortecznych Nordenfelt 57mm oraz w strzelnice dla broni ręcznej. Na zapleczu kaponiery przygotowano pomieszczenia na agregat do wytwarzania prądu i zasilania całego fortu. Na stropie kaponiery wybudowano zbiornik na wodę.

Przez bramy przy koszarach można się dostać na wał osłaniający koszary oraz drogą pod górę na dziedziniec fortu. Na dziedzińcu, pod wałem czołowym umieszczono dwa schrony pogotowia artyleryjskiego. Pod wałem prawego barku umieszczono trzeci, mniejszy schron. Z każdego z trzech schronów poprowadzono poternę do kaponiery przeciwskarpowej.

Fosa fortu broniona była z trzech kaponier przeciwskarpowych. Na prawym barku powstały dwie półkaponiery na trzy armaty każda. Na lewym barku powstała podwójna kaponiera, w sumie na 6 armat. Strzelnice dla armat mają charakterystyczny, okrągły kształt. Tego typu strzelnice powstały tylko w kilku miejscach Imperium Rosyjskiego - w Piątnicy, w Zegrzu (forty w Zegrzu, Dębem i Beniamionowie) oraz we Władywostoku. Kaponiery przeciwskarpowe miały być wyposażone w armaty forteczne Maxim-Nordenfelt 57mm. Jednakże w każdej z kaponier obecnie brakuje fragmentu podłogi w miejscu montażu armat. Być może, ze względu na braki sprzętu, na fort dostarczono armaty w wersji dla baterii nadbrzeżnych, które montowane były na wysokich lawetach. Wtedy też konieczne było wykonanie montażu z poziomu podłogi pomieszczenia pod kaponierą, zamiast pierwotnego projektu. Czy tak faktycznie było obecnie trudno stwierdzić.

Każda z kaponier miała wyjścia do fosy zabezpieczone pancernymi drzwiami. Każda z kaponier miała połączenie podziemną poterną z wnętrzem fortu, ze schronami pogotowia. W kaponierach powstały także małe pomieszczenia na podręczny magazyn amunicyjny oraz pojedyncze sanitariaty. W poternach wybudowano system kanalizacji do odprowadzania wód gruntowych, który w dwóch poternach nadal skutecznie działa. Pod kaponierami powstały obszerna pomieszczenia, prawdopodobnie częściowo jako tzw. pustka technologiczna, a częściowo jako odwodnienie. Na podłogach, zwłaszcza na pochyłych fragmentach, odciśnięto w betonie wzór zwiększający przyczepność i zapobiegający poślizgnięciu.

W fosach fortu zamontowano kratę forteczną, w postaci dwurzędowego, wysokiego płotu zaprojektowanego przez budowniczego twierdzy gen. inż. Aleksieja Szoszina. W części szyjowej w kracie powstały dwie bramy przed koszarami. Zachowane jest zdjęcie fortu W, który wyglądał w części szyjowej prawie samo jak fort B, na którym widać dobrze konstrukcję kraty oraz koszar.

Na zapolu fortu powstały budynki garnizonowe na cele bieżącej obsługi umocnień.

Po wybudowaniu fortyfikacji w Piątnicy Poduchownej, planowano jeszcze postawienie zewnętrznego pierścienia fortów składającego się z pięciu dzieł. Ale w 1909 roku, po wielkich zmianach w koncepcji obrony europejskiej części Rosji, twierdzę w Łomży przeznaczono do likwidacji. Ostatecznie twierdzy nie likwidowano, ale zaprzestano wszelkich prac projektowych i budowalnych.

Wielka Wojna

W czasie I wojny światowej, fortyfikacje w rejonie Łomży odegrały znaczną rolę, ale inną niż ta, do której został wybudowane - nigdy nie brały udziały w bezpośrednich walkach. Początkowo, w 1914 roku, linia rzeczna Narwi, wraz z fortyfikacjami w Łomży i Osowcu, stanowiła naturalną barierę przed wojskami niemieckimi. Rosyjska 2 armia, stacjonująca w okolicach Łomży, wykorzystywała ten teren do prowadzenia działań wojennych. Po przegranej bitwie pod obecnym Szymbarkiem, a ówczesnym Tannenbergiem, Rosjanie wycofali się za linię Narwi. Fortyfikacje nadal pełniły ważną rolę, ale jako osłona dla rosyjskich kontrataków. W lutym 1915 roku wojska niemieckie dotarły w okolice Łomży. W tym samym czasie Rosjanie próbowali kontratakować i wyprowadzili natarcie na drugą stronę rzeki. Po przegranej przez Rosjan bitwie zimowej na Mazurach, front w tym rejonie ustabilizował się. Łomżyńskie fortyfikacje dla Rosjan stanowiły zabezpieczenie przed niemieckim natarciem, a dla Niemców stanowiły przeszkodę, którą należało pokonać. W sierpniu 1915 roku, po walkach pod Przasnyszem, po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie, Rosjanie rozpoczęli wycofywanie się z Łomży. Ostatecznie 10 sierpnia 1915 roku opuścili twierdzę, na którą wydali bardzo dużo pieniędzy, a nigdy nie dane im było w niej walczyć.

Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920

W 1918 roku, tuż po odzyskaniu niepodległości, Polska znalazła się pod poważnym zagrożeniem ze strony nowego państwa sowieckiego. Latem 1920 roku sowiecka armia szybko zbliżała się do granic Polski, w tym do miasta Łomży. Choć w tamtych czasach fortyfikacje straciły na znaczeniu to jednak twierdza łomżyńska okazała się niezwykle ważna. Słaba sieć dróg powodowała, że stare fortyfikacje, blokujące ważne przeprawy przez rzeki, nadal mogły skutecznie powstrzymywać najeźdźców.

W lipcu 1920 roku sytuacja na froncie północnym była napięta. Sowiecka 4 Armia, wspierana przez kawalerię, nacierała w kierunku Łomży i Ostrołęki. Polskie siły, pod dowództwem generała Bolesława Roi, broniły tego obszaru, mając za zadanie powstrzymać Sowietów od okrążenia polskich wojsk. Obrońcami Łomży był batalion zapasowy 33 pułku piechoty. Od 28 lipca, przez kilka dni zacięcie odpierał ataki sowieckiej kawalerii i piechoty. Pomimo ciężkich walk, udało im się utrzymać pozycje. 31 lipca rozpoczęło się natarcie na Fort I, które także udało się zatrzymać. Jednakże, z powodu porażek polskich wojsk pod Nowogrodem i Miastkowem, sytuacja Łomży stała się poważna. Polskim oddziałom groziło okrążenie, dlatego też 2 sierpnia wieczorem, generał Baranowski otrzymał rozkaz wycofania się w kierunku Różana.

Łomża została odzyskana przez polskie wojsko 22 sierpnia 1920 roku, podczas polskiej kontrofensywy.

Okres międzywojenny

Przed wybuchem II wojny światowej stare fortyfikacje zostały przygotowane do obrony. Na wałach fortecznych w Piątnicy wybudowano 12 jednoosobowych, betonowych schronów bojowych dla broni maszynowej. Schrony zostały wkomponowane w wały i połączone ze sobą okopami poprowadzonymi na szczycie walów międzyfortowych oraz wałów na samych fortach.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 roku, w obliczu niemieckiej agresji, utworzono Samodzielną Grupę Operacyjną "Narew", której zadaniem była obrona północno-wschodniej granicy Polski wzdłuż rzek Narwi i Biebrzy. W rejonie Łomży i Nowogrodu obronę powierzono 33 pułkowi piechoty oraz 18 pułkowi artylerii. Nowogród, wyposażony w nowoczesne fortyfikacje, stanowił silny punkt oporu. Łomża, broniona przez stare, carskie forty, została wzmocniona dodatkowymi, małymi schronami. Niemiecki atak sił 2 Armii rozpoczął się 7 września 1939 roku. Polskie oddziały, dobrze przygotowane i zajmujące korzystne pozycje na fortyfikacjach w Piątnicy, zdołały skutecznie odeprzeć pierwsze niemieckie natarcie czołgów. 8 września Niemcy wznowili atak, tym razem siłami piechoty wspieranej silnie przez artylerię i lotnictwo. Silny opór polskiej obrony w Łomży zdołał zatrzymać natarcie i zmusił Niemców do okopania się na swoich pozycjach. Niestety, mimo zaciekłego oporu, obrona Nowogrodu została przełamana. W Łomży główny ciężar niemieckiego ataku skupił się na Forcie II. 10 września ten fort, mimo trzykrotnych prób zdobycia, wspieranych przez artylerię i lotnictwo, dzielnie się bronił. Jednakże, straty wśród obrońców były ogromne, sięgając połowy załogi. W nocy z 10 na 11 września, wobec groźby okrążenia po upadku Nowogrodu i Wizny, polskie oddziały otrzymały rozkaz opuszczenia umocnień w Piątnicy i rozpoczęcia odwrotu.

Łomża i fortyfikacje został odbite z rąk niemieckich 13 września 1944 roku. Linia frontu zatrzymała się w tym miejscu aż do styczniowej ofensywy w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej.

Współcześnie

Fort II prawdopodobnie przetrwał wszystkie wojny bez żadnych zniszczeń. Zapewne dopiero po zajęciu przez wojska radzieckie albo już po zakończeniu II wojny światowej, wysadzono w powietrze wejście do lewej kaponiery oraz klatkę schodową z poterny do kaponiery. Było to celowe działanie wojsk radzieckich, które niszczyły fortyfikacje w obawie przez ponownym ich zajęciem przez wycofujących się Niemców.

W latach PRL wyprostowano drogę do Jedwabnego, przebiegającą po wschodniej stronie fortu. Do tego czasu droga była załamana, gdyż celowo chroniona była przez wały międzyforteczne. Prostowanie drogi wiązało się ze splantowaniem części ziemnych umocnień. W późniejszych latach rozebrano nasypy ziemne na kaponierach prawego barku fortu oraz wały międzyforteczne w tym rejonie twierdzy. Zniszczone zostały także wały w części szyjowej.

Fort II został wpisany do rejestru zabytków w 1968 roku.

Fort centralny został zakupiony przez prywatnego inwestora w 1998 roku. Od tego czasu wykonano olbrzymią pracę przy odtwarzaniu i zabezpieczaniu całego obiektu. Przede wszystkim usunięto wszystkie wtórne zabudowy. Uzupełniono ścianę frontową w koszarach, gdzie przebity był wjazd. Odtworzono pancerne okiennice w koszarach oraz pancerne drzwi i kraty w wejściach do schronów i kaponier. Wyjątkowym wyczynem jest odtworzenie instalacji elektrycznej, gdzie na specjalne zamówienie wyprodukowane zostały izolatory, na których zamocowane są przewody. W zniszczonych klatkach schodowych kaponier wstawiono schody, zabezpieczono niebezpieczne przestrzenie przy stanowiskach armat w kaponierach. Teren fortu jest także regularnie oczyszczany z inwazyjnej roślinności. Obecnie jest to jeden z najlepiej zachowanych rosyjskich fortów na terenie Polski.

Przez wiele lat na terenie mieściła się stajnia i obiekt nie był udostępniany do zwiedzania.

Fort II Twierdzy Łomża jest obiektem prywatnym. Planowane jest udostępnienie do zwiedzania od roku 2025. Możliwy jest wynajem terenu oraz zwiedzanie podczas organizowanych imprez plenerowych. Szczegółów należy szukać na profilu fortu na Facebooku FORT II - Twierdza Łomża.