Fort XVI (XVIa) w Czarnowie, podobnie jak pozostałe obiekty zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin, był budowany przez Rosjan w latach 1912-1915. Tak samo jak pozostałe obiekty, nigdy nie został dokończony. Mimo, że ten fort brał udział w najcięższych walkach o twierdzę w 1915 roku, to przetrwał do naszych czasów bez większych zniszczeń.

W literaturze podaje się, że projekt fortu w zakresie ogólnej koncepcji jest podobny do standardowego projektu fortu inż. Wieliczki z 1909 roku (F1909). Faktycznie projekt F1909 mógł być tylko inspiracją dla projektanta fortu XVI. Obiekt jest podobny w niektórych rozwiązaniach i detalach architektonicznych do fortu XII Błogosławie. Fort zaplanowano jako dzieło skierowane w stronę północno-wschodnią. Umocnienia budowano tak, aby wytrzymały pojedyncze trafienia z haubicy 28 cm - w tym celu zastosowano odpowiednio grube, betonowe stropy oraz wzmocnienia ze stalowych profili.

Fort został zaprojektowany jako dzieło ziemno-betonowo o narysie zbliżonym do trapezu o wymiarach ok. 400 metrów szerokości i ok. 200 metrów głębokości (od czoła do szyi), z dłuższym lewym barkiem. Miał być otoczony suchym rowem fortecznym i pojedynczym wałem. Fosa w części czołowej i barkowej miała być zabudowana betonową przeciwskarpą z zakrytymi chodnikami komunikacyjnymi wewnątrz. Fosa w części czołowej i lewego barku miała być broniona z lewej kaponiery. Prawa kaponiera miała bronić fosy prawego barku. Kaponiery miały posiadać zakrytą komunikację w postaci poterny poprowadzonej z przeciwskarpy do podwalni w centralnej części fortu. Główną częścią fortu miała być duża podwalnia pod całym wałem czołowym i barkowym. W szerszej części podwalni, na barkach, miały być zorganizowana część koszarowa m.in. z pryczami dla załogi fortu umieszczonymi na ścianach. W części czołowej podwalnia miała mieć wejścia z przelotniami, a na ich stropie stanowiska bojowe z betonowym przedpiersiem dla żołnierzy z bronią ręczna. Na styku barku i czoła fortu podwalnia miała posiadać pancerne, ruchome wieżyczki bojowe. prawa strona podwalni miała być mniejsza niż lewa. W szyi fortu miały powstać małe, niesymetryczne koszary forteczne z rozbudowaną kaponierą/tradytorem z prawej strony koszar - byłby to obiekt podobny do tradytora z dzieła D8. Na forcie nie planowano wybudowania regularnych koszar takich jak np. w Dębem. Budowniczowie umocnień z tego okresu zakładali, że wojsko będzie stacjonowało na terenie fortu tylko w sytuacji bojowej... Ale budowy fortu nigdy nie dokończono, więc część elementów nigdy nie powstała, albo powstała niezgodnie z pierwotnymi planami.

Wybudowano całą lewą kaponierę, łącznie z częścią chodników kontrminowych. Kaponiera posiada osiem izb bojowych dla dział artylerii fortecznej Maxim-Nordenfelt 58mm oraz dla broni ręcznej. Kaponiera posiada wyjście do fosy z przelotnią oraz zachowaną kratą forteczną. Powstała poterna z kaponiery do podwalni do wnętrza fortu. Nie wybudowano przeciwskarpy, a wiec nie ma też połączenia z prawą kaponierą. Prawa kaponiera powstała w formie prowizorycznej - część bojowa składa się z dwóch izb dla dział artylerii fortecznej oraz wejścia z drzwiami pancernymi. Część bojowa nie jest w żaden sposób połączona z wnętrzem fortu i posiada tylko wyjście bezpośrednio do fosy. Za kaponierą wybudowano chodniki kontrminowe z oddzielnymi wejściami, także z drzwiami pancernymi. Ta część w dużej części wykonana jest prowizorycznie z użyciem kamieni i z pozostawionym w murach szalunkiem. Jest to bardzo ciekawy element fortu, ale w normalnych, pokojowych warunkach nigdy by nie został wybudowany w ten sposób.

W centralnej części fortu powstała podwalnia. Część czołowa wykonana jest w całości, posiada trzy komplety wejść z przelotniami, a na stropach tych wejść są stanowiska bojowe dla żołnierzy. Wybudowano także cały fragment lewego barku i zakończono wejściem z przelotnią, gdzie w późniejszym etapie powstałby tradytor. Fort nie posiadał wiec stanowisk dla obrony dalekiej. Powstały miejsca gdzie miały zaczynać się szyby do montażu pancernych wieżyczek, ale zarówno wieżyczki jak i same szyby nigdy nie powstały. Podwalnia w części barkowej jest szersza i miała pełnić cele koszarowe w warunkach bojowych.

Z podwalni poprowadzono poternę do części szyjowej fortu. Na końcu tej poterny niestety nie wybudowano planowanych koszar szyjowych z kaponierą/tradytorem. W połowie długości poterny ulokowano pomieszczenia dla agregatów prądotwórczych. Poterna obecnie kończy się wyjściami bez stanowisk bojowych, końcówka wykonana jest prowizorycznie.

Międzypole fortu miało powstać jako ciągły stok bojowy od fortu XVI aż do dzieła D-8. Nie zostało to jednak wybudowane. Przed samym atakiem powstałym na tym terenie lekkie umocnienia polowe. Na zapolu powstały ciężkie schrony polowe na ok. 100 żołnierzy.

Wielka Wojna

Fort XVI w Czarnowie w czasie I wojny światowej znajdował się na linii głównego ataku wojsk niemieckich. Atak rozpoczął się 13 sierpnia 1915 roku. Jako główny cel wojska niemieckie obrały sobie forty grupy Carski Dar oraz właśnie fort XVI. 14 sierpnia rozpoczął się całodniowy ostrzał artyleryjski tego rejonu twierdzy. Następnego dnia ruszył szturm na fort XV i grupę Carski Dar, w wyniku którego 16 sierpnia Niemcy zajęli fort na prawym skrzydle grupy. 17 sierpnia rozpoczął się także bezpośredni atak na fort XVI. Źródła podają, że fort został trafiony skutecznie w jednym miejscu - ostrzał zabił 30 żołnierzy rosyjskich, uszkodził także studnię i oświetlenie elektryczne. Jednakże na terenie fortu nie ma śladu zniszczeń fortyfikacji o takiej skali - takie zniszczenia są za to na sąsiednim forcie z grupy Carski Dar. Tego samego dnia załoga fortu została wzmocniona nowymi żołnierzami, ale jednocześnie wieczorem podjęto decyzję o wycofaniu się. Rosjanie opuścili cały pomiechowski odcinek obrony w nocy z 17 na 18 sierpnia. Następnego dnia Niemcy wkroczyli na teren fortu... 20 sierpnia 1915 roku gen. Bobyr podpisał kapitulację Twierdzy Modlin.

Śladem tych walk z 1915 roku jest, zlokalizowany na prawym barku fortu, mały cmentarz żołnierzy niemieckich ze 101 pułku saskiego landwery. Cmentarz jest bardzo zniszczony ale jest czytelny w terenie, zachowały się tylko pojedyncze elementy i ogrodzenie. Całość otoczona jest niskim wałem ziemnym.

Okres międzywojenny

W trakcie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, w dniu 16 sierpnia wojska rosyjskie otrzymały rozkaz zajęcia fortów XIV, XV i XVI. Rosyjski plan nie udał się i jeszcze przed południem tego dnia Polacy skutecznie natarli na wojska rosyjskie, w wyniku czego wróg wycofał się i nie powtórzył już ataku na forty. Polskie wojska kontynuowały natarcie w stronę Nasielska i Serocka.

W okresie międzywojennym, przez wiele lat, fort nie był użytkowany przez polskie wojsko, ze względu na znaczne oddalenie od rdzenia twierdzy Modlin oraz brak funduszy na utrzymanie umocnień. Dopiero w drugiej połowie lat 1930. na forcie rozpoczęto prace fortyfikacyjne przy testowaniu pancerzy fortecznych. Zakres prac obejmował m.in.:

• Na stropie fortu, w centralnej części podwalni, zamontowano pruską kopułę obserwacyjną pozyskaną z niemieckich składów zaraz po zakończeniu I wojny światowej (więcej o kopule: Pruska kopuła obserwacyjna w polskiej fortyfikacji). Jest ona zachowana do czasów współczesnych.
• Na stropie podwalni zamontowano polski, nowoprojektowany pancerz dla karabinu ckm wg. instrukcji Fort. 22-1934 tzw. hauba pancerna (więcej w artykule: Kopuła bojowa na ckm z 1934 roku – HAUBA nowatorski pancerz). Był to jeden w pięciu wyprodukowanych pancerzy tego typu i jeden z trzech, które zamontowano w obiektach bojowych. Jest on zachowany do czasów współczesnych.
• W miejscu projektowanej przez Rosjan wieżyczki, na stropie podwalni lewego barku, przygotowano nowy szyb i zamontowano w nim przywiezioną z Krakowa lub Przemyśla austriacką wieżę pancerną Skoda M.94 o numerze seryjnym S34. Była to stara, obrotowa kopuła dla szybkostrzelnego działka kalibru 8cm, wyprodukowana jeszcze w 1895 roku. Nie wiadomo kiedy została zdemontowana - możliwe, że jeszcze w czasie II wojny światowej albo zaraz po wojnie.
• W fosie fortu testowano wytrzymałość elementów pancernych poprzez ich ostrzał artyleryjski - po tych testach pozostały do dzisiaj fragmenty betonowe ze stalowymi pierścieniami po kopule pancernej wyprodukowanej w Hucie Zygmunt - więcej na ten temat w artykule Ćwiczenia doświadczalne – ostrzał obiektów i elementów pancernych. Część I.
• Na terenie fortu składowano także inne pancerne kopuły obserwacyjne i bojowe oraz ich fragmenty, zarówno produkcji polskiej jak i pozyskane z magazynów i fortyfikacji państw zaborczych. Była wśród nich także austriacka, wysuwana, obrotowa wieża Senkpanzer M.02 (S.P.M.02) przywieziona z Przemyśla z Fortu XI Duńkowiczki, taka sama jaką z tego samego fortu przewieziono do Osowca i zamontowano na Forcie II Zarzecznym. Wszystkie składowane elementy w trakcie wojny lub tuż po II wojnie światowej trafiły do pieca hutniczego.
• Na forcie testowano także maskowanie fortyfikacji poprzez wykonanie tynków, które miały pokryć się maskującą roślinnością. Testowano także różne rodzaje farb do kamuflażu. Takie tynki wykonane są tylko na obiektach D8, XVI, Carski Dar oraz na polskim schronie eksperymentalnym obok Carskiego Daru. Wprawne oko nadal odszuka resztki przedwojennej farby na murach.

II wojna światowa

Po kapitulacji Twierdzy Modlin 29 września 1939 roku i zajęciu fortyfikacji przez wojska niemieckie, okupanci przeprowadzili inspekcję części zajętych umocnień i przygotowali raport z dokumentacją. W Czarnowie byli 21 października, gdzie dokumentowali znalezione elementy pancerne, które były składowane i testowane na terenie fortu. Zachowały się ich zdjęcia przedstawiające elementy pancernych kopuł obserwacyjnych i wieżyczek bojowych. W dużej części były to elementy austriackie przywiezione z twierdzy w Krakowie lub Przemyślu.

Całość raportu została wydana w formie książki w 1941 roku, ale dostępne są też pierwotne maszynopisy. Możemy tam przeczytać podsumowanie, które mówi m.in., że jeżeli obrona starych, carskich fortów zostałaby wcześniej przygotowana i naprawiona, nawet środkami polowymi, to fortyfikacje mogłyby zmusić nacierające wojska niemieckie do przeprowadzenia regularnego, zajmującego czas i środki ataku. Forty zewnętrzne miały mocne, masywne betonowe kazamaty, dzięki czemu były odporne na najcięższe bombardowanie i atak z bliska. Miały głębokie i szerokie rowy forteczne, były dobrze okopane i frontalny ogień piechoty można byłoby łatwo odeprzeć. W raporcie jest przypuszczenie, że Polacy prawdopodobnie z braku czasu nie wykorzystali i nie rozbudowali fortyfikacji, a także nie stawiali prawie żadnych przeszkód, tak że wielka bierna siła umocnień nie została wcale wykorzystana. Fakt, że Modlin padł dopiero po stosunkowo długim okresie okrążenia, wynika prawdopodobnie z niechęci niemieckiego kierownictwa do poczynienia większych poświęceń, aby przyspieszyć zajęcie twierdzy.

Współcześnie

W czasach PRL fort był w posiadaniu naszego wojska, ale tylko przez krótki czas był użytkowany przez wojsko. Później był dzierżawiony przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną w Stanisławowie. W roku 1986 nie był już użytkowany przez żaden podmiot, ale nadal był w posiadaniu wojska. Ostatecznie na terenie umocnień ulokowano kompleks ogródków działkowych. Obecnie właścicielem terenu są działkowcy zrzeszeni w Stowarzyszeniu Miłośników Fortu XVI w Czarnowie.

Fort XVI jest zachowany w dobrym stanie. Czytelne są wszystkie elementy ziemne, chociaż fort jest bardzo zarośnięty i w okresie letnim trudny do eksploracji. Zachowanych jest kilka krat fortecznych, słupków i drzwi pancernych. Zachowane są stalowe wzmocnienia stropów, a miejscami są także resztki oryginalnej instalacji elektrycznej - izolatory i kable na ścianach. Zachowane są obie pancerne wieżyczki z okresu międzywojennego. Elementy betonowe doskonale przetrwały obie wojny, jest tylko jedno miejsce trafienia z 1915 roku. W środku widać ślady walk, ale żaden z elementów fortu nigdy nie został wysadzony. Obiekt jest jednak bardzo mocno zawilgocony, często bywa zalany wodą w kaponierach, poternie i nawet w podwalni. Teren fortu jest bardzo mocno zarośnięty, zwłaszcza w obszarze fosy, a na wałach rosną dorodne świerki. Zwiedzanie wnętrz robi olbrzymie wrażenie, głównie ze względu na to iż na powierzchni widocznych jest tylko kilka niepozornych wejść, które prowadzą do zaskakująco dużej struktury podziemnych chodników.

Obiekt jest prywatny i należy do działkowców zrzeszonych w Stowarzyszeniu Miłośników Fortu XVI w Czarnowie. Posprzątany jest teren przed podwalnią i zorganizowano tam teren rekreacyjny. Odkopano zasypane niegdyś schody wokół wejść do podwalni. Zabezpieczono wejścia do obiektu - wszystkie są zakratowane i zamknięte na kłódkę. Niestety działkowcy traktują fosę fortu jako śmietnik. W kilku miejscach często pojawia się woda.

Fort jest zamknięty i niedostępny dla zwiedzania indywidualnego. Obiekt można jednak zwiedzać w formie zorganizowanej jedynie z przewodnikiem z twierdzamodlin.pl..