Forty Twierdzy Zegrze

W skład Twierdzy Zegrze wchodzą dwa forty na terenie Zegrza (Umocnienie Duże oraz Umocnienie Małe) oraz dwa forty łącznikowe: w Dębem i w Beniaminowie. Planowane były także dwa kolejne forty łącznikowe w Pustelnikach i Maciołkach, jednak nie doczekały się realizacji.

Zegrze

Fort Dębe został wybudowany przez Rosjan na przełomie XIX i XX wieku, jako fort łączący Twierdzę Zegrze z Twierdzą Modlin. Prace najprawdopodobniej rozpoczęły się w 1901 roku. Projektantem fortu, jak też i fortu Beniaminów, był gen. Wieliczko.

W 1904 roku fort uzyskał zdolności bojowe. Dalsze prace wykończeniowe trwały do czasu wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej. Później kontynuowano je od 1909 roku aż do wybuchu I Wojny Światowej. Jednak budowa tego obiektu nigdy nie została ukończona w 100%. Fort Dębe położony jest na linii Zegrze - Modlin (6,5 km od Zegrza), a fort Beniaminów na linii Zegrze - Warszawa. Fort w Dębem, wzniesiony na wschodnim brzegu Narwi, miał za zadanie wzmocnienie północno-zachodniego odcinka Warszawskiego Rejonu Fortecznego.

Na początku 1915 roku, czyli w okresie poprzedzającym walki I wojny światowej, fort był przygotowany na skoszarowanie 800 żołnierzy. Został obsadzony przez 1. kompanię 316. pułku piechoty i był wyposażony w tylko 4 nowoczesne armaty - reszta artylerii była starego typu. Do czasu niemieckiego ataku fort został lepiej przygotowany do obrony. W trakcie działań wojennych fort był kilkakrotnie szturmowany przez oddziały niemieckie w dniach 5-6 sierpnia 1915 roku. Za każdym razem przeprowadzano silny ostrzał artyleryjski, także przy użyciu potężnych moździerzy 420mm. Jednakże wszystkie ataki zostały odparte, a fort został uszkodzony tylko w dwóch miejscach - duże zniszczenie przeciwskarpy oraz nieznaczne na stropie koszar. Po wykonaniu swojego zadania, czyli osłonięciu odwrotu własnych oddziałów, rosyjska załoga wycofała się z fortu w nocy z 6 na 7 sierpnia, ale nie zdążyła wysadzić w powietrze żadnych jego elementów. Wysadzono za to przeprawy mostowe na Narwi. 7 sierpnia 1915 roku Niemcy zajęli twierdzę Zegrze oraz fort Dębe. Następnego dnia żołnierze 169. Brygady Landwehry zajęli fort. Natomiast na drugą stronę Narwi przeprawiły się patrole z eskadry rezerwowej 3. Pułku Grenadierów Konnych, które napotkały piechotę Rosjan w okolicy Wieliszewa i Olszewnicy. 8 sierpnia żołnierze 99. Pułku Landwehry przeprawili się promami przez rzekę i zabezpieczyli wysadzony most... Wojenne losy fortu zakończyły się, mimo że walki w okolicy toczyły się jeszcze ponad 10 dni. Ostatecznie 20 sierpnia 1915 roku dowódca twierdzy Nowogeorgiewsk (Modlin) podpisał kapitulację. Tego samego dnia na fort Dębe przyjechał sam cesarz niemiecki wraz z Hindenburgiem. Na przedpolu twierdzy Nowogeorgiewsk odebrali paradę żołnierzy z 15 brygad.

Fort Dębe na starych fotografiach

Fort Dębe na starych fotografiach
fot.1-2 Niemiecka pocztówka z 1915 roku, na stropie przejścia z koszar do kaponiery szyjowej
fot.3-4 Niemiecka pocztówka z 1915 roku, wschodnia ściana koszar i lej po ostrzale artylerii
fot.5 Niemiecka gazeta z września 1915, błędnie opisana jako Modlin
fot.6-8 Niemieckie zdjęcia (prawdopodobnie) z 1915 roku, wykonane z zachodniej części fosy szyjowej, widok na zachodni tradytor, fragment koszar
fot.9-12 Niemieckie zdjęcia, prawdopodobnie z 1939 roku, zachodni tradytor, koszary i kaponiera widziane z tradytora i ostatnie przy kaponierze szyjowej

Fort Dębe rok 2018-2021
fot.1 i 2 Koszary z kaponierą szyjową po prawej
fot.3 Zachodni koniec koszar, kaponiera szyjowa w tle
fot.4-6 Fort od strony koszar.

Ziemno-betonowy fort Dębe został zbudowany na planie równoramiennego trapezu (jest więc symetryczny) z kleszczowo załamaną szyją. Szyja oparta jest w kierunku południowym (brzeg Narwi), czoło fortu zwrócone jest na północ. Zastosowano tutaj projekt standardowego fortu inżyniera Wieliczki z 1897 roku prawie bez żadnych zasadniczych zmian.

Obiekt posiada jeden wał dla piechoty i artylerii o wysokości ok. 10m. Niegdyś posiadał platformy dla dział przeciwszturmowych na styku czoła i barków. Otoczony jest także suchą fosą o szerokości 12m. W całym forcie nie ma żadnych elementów pancernych (oprócz drzwi oczywiście). Koszary zostały wybudowane w szyi fortu, ale powstała tylko połowa planowanych pomieszczeń. Koszary były bronione przez kaponierę szyjową z zaokrąglonymi uskokami (jak w kaponierach przeciwskarpowych). Jest to chyba jedyna tego typu kaponiera w okolicy, gdyż podobna w Beniaminowie już nie istnieje. Natomiast w fortach Twierdzy Modlin, jeżeli w ogóle powstawały kaponiery szyjowe, były innej konstrukcji.

Kaponiera jest oddzielona od koszar za pomocą czterech sztuk pancernych drzwi. Drzwi zachowały się do naszych czasów, jak również cała kaponiera. Przez wiele lat kaponiera była zalaną wodą, ale ostatnio została już osuszona. Kaponiera prawdopodobnie nie uzyskała gotowości bojowej przed rozpoczęciem wojny, może o tym świadczyć brak podłogi a co za tym idzie brak możliwości zamontowania artylerii. Natomiast w koszarach nie wybudowano całego wschodniego skrzydła.

Koszary połączone zostały z wałem czołowym za pomocą centralnej poterny przykrytej nasypem ziemnym. Przecina ona dziedziniec fortu na dwie połowy i posiada po dwa wyjścia w każdą stronę (jedna para przy wale piechoty, druga przy nasypie na koszarach). Przy zetknięciu poterny z wałem piechoty wybudowany został schron pogotowia. W samym wale czołowym umieszczono kolejną poternę posiadającą wyjścia na dziedziniec fortu. Niestety chodnik ten oraz wyjścia zostały wysadzone w powietrze po zakończeniu II wojny światowej. Na szczęście są w stanie umożliwiającym eksplorację.

Ze schronu poterna schodzi w dół pod fosę i łączy się z betonową przeciwskarpą w fosie. Na dwóch końcach przeciwskarpy umieszczone zostały kaponiery broniące fosy. Miały one także wyjścia umożliwiające dostanie się do wnętrza fosy. W lewym skrzydle fosy wybudowano kaponierę, a w prawym półkaponierę. Kaponiery połączone były poterną biegnącą w przeciwskarpie. Korytarz ten jest zachowany do dzisiaj. Niestety miejsce połączenia poterny z tunelem do wnętrza fortu także zostało wysadzone w powietrze po II wojnie światowej, tak samo fragment poterny schodzący w stronę fosy oraz wyjścia na dziedziniec fortu i kaponiera w prawym barku. Na zachodniej części czołowej przeciwskarpy są także jedyne zniszczenia pochodzące z 1915 roku. W trakcie budowy nie dokończono obu barkowych części przeciwskarpy - istnieje tylko część czołowa.

W barkach fortu wybudowano dwa tradytory (po jednym na wschodzi i zachodzie) ze schronami pogotowia i betonowymi, wieżami obserwacyjnymi. Miały one za zadanie ostrzeliwanie międzypola fortu, czyli obszaru do zaporowej Twierdzy Zegrze z jednej strony, oraz do fortów grupy XVI (Pomiechówek) Twierdzy Modlin z drugiej strony. Oba zachowane są do dzisiaj w bardzo dobrym stanie. Składają się z kilku pomieszczeń łącznie z magazynem amunicyjnym oddzielonym pancernymi drzwiami. Nie zachowały się schody do wieży obserwacyjnej.

Na wale fortu wybudowano także trzy betonowe stanowiska obserwacyjne, wzmocnione od środka pancerzem. Zachowane są obecnie dwa stanowiska, z pozostałości trzeciego leżą w pod zwałami betonu wysadzonego pod koniec II wojny. W samym forcie nie było natomiast ciężkiej artylerii, gdyż projektujący fort inż. Wieliczko lokował artylerię na tyłach fortów, co było nowoczesnym podejściem jak na tamte czasy.

Fort w Dębem zachowany jest w o wiele lepszym stanie niż, pochodzący z tego samego okresu i spod ręki tego samego architekta, fort w Beniaminowie. Oba forty były, jak na ówczesne czasy, bardzo nowoczesne. Miały sporo wspólnych elementów (identyczne tradytory, kaponiery i koszary). W okresie PRL fort formalnie buł własnością wojska, ale w użytkowaniu spółdzielni ogrodniczej, a od końcówki lat 1980. zaczęły powstawać tam wojskowe ogródki działkowe.

Fort znajduje się pomiędzy drogą do Serocka a drogą do Zegrza, jest w centrum kompleksu działek rekreacyjnych. Od 2004 roku działa stowarzyszenie zajmujące się fortem i mające na celu zagospodarowanie terenu (Stowarzyszenie Historyczno-Krajoznawcze Miłośników Fortyfikacji Obronnych "Fort Dębe"). W 2016 roku stowarzyszenie kupiło fort od AMW. Zimą 2017 roku fort został wpisany do rejestru zabytków. Aktualnie wstęp na obiekt jest bardzo mocno ograniczony i trzeba uzgadniać wejście z administracją obiektu. Stowarzyszenie prowadzi prace porządkowe na terenie fortu.

Fort Dębe można zobaczyć także w telewizji, a w zasadzie na VOD. Tworzył dużą część scenografii w kilku materiałach:

Fort Dębe zdjęcia z lat 2018-2019

Fort Dębe zdjęcia z lat 2018-2019

Fort Dębe zdjęcia z zimy 2003 roku

Fort Dębe zdjęcia z zimy 2003 roku

Fort w Dębe na zdjęciach lotniczych i planach
fot.1 Oryginalny plan fortu z rosyjskich archiwów, źródło: P.Boguszewski "Twierdza Zegrze" (w: Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej)
fot.2 Niemieckie zdjęcie z 1944 roku, fort prawie bez zniszczeń, źródło: fotopolska.eu
fot.3 Zdjęcie lotnicze z 1987 roku, fort jeszcze bez ogródków działkowych, źródło: mapa.um.warszawa.pl

Fort Dębe na mapach

fot. 1. Niemiecka mapa w I Wojny Światowej. Mapa "Karte des Westlichen Russlands" jest to niemiecka mapa z 1915 roku w skali 1:100 000, oparta na mapach rosyjskich dwuwiorstówkach (Nowaja Topograficzeskaja Karta Zapadnoj Rossji) w skali 1:84 000. Mapy te opracowane były dla terenów byłego zaboru rosyjskiego. Mapy tylko w formie czarno-białej.

fot. 2. Polska mapa w okresu międzywojennego. Mapy WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny) zostały opracowane w latach 1919-1939. Wydane w latach 30-tych XX wieku mapy sa uważane za jedne z najlepszych na świecie. Powstały w skali od 1:100 000, w formie kolowej (4 kolory). Były także częściowo wydawane mapy w skalach od 1:25 000 do 1:300 000. Na mapie fort nie został zaznaczony.

fot. 3. Niemiecka mapa z II Wojny Światowej. Niemiecka mapa z okresu II Wojny Światowej jest w całości oparta na polskich mapach WIG. Także na niej nie znajdziemy zaznaczonego fortu.

Znane są carskie plany fortu Dębe z okresu budowy. Oryginały znajdują się w moskiewskich archiwach. W Polsce został opublikowane w książce "Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I Wojny Światowej" oraz w książce "Fortyfikacja tom IV".