Forty Twierdzy Zegrze

W skład Twierdzy Zegrze wchodzą dwa forty na terenie Zegrza (Umocnienie Duże oraz Umocnienie Małe) oraz dwa forty łącznikowe: w Dębem i w Beniaminowie. Planowane były także dwa kolejne forty łącznikowe w Pustelnikach i Maciołkach, jednak nie doczekały się realizacji.

Zegrze

Umocnienie Duże powstało jako pierwszy, główny fort twierdzy. Ulokowane zostało w jej zachodniej części, opierając się szyją o Narew a barkiem o Trakt Kowieński. Połączone było z Umocnieniem Małym za pomocą wału z suchym rowem fortecznym oraz drogą forteczną wzdłuż tego wału.

Prace budowlane rozpoczęto w 1893 roku. Ziemno-betonowe Umocnienie Duże posiadło niesymetryczny narys typowy dla fortyfikacji górskiej, a nieczęsto spotykany w typowych rosyjskich projektach (zwłaszcza na nizinach). Z jednej strony fort oparty został o brzeg Narwi, czoło fortu zwrócone było zasadniczo na północ (przedpole Serock-Dębe). Ale także obrona mogła być prowadzona na północny-wschód (Serock i Narew). Prawy bark graniczył z wnętrzem twierdzy i kasynem garnizonowym.

Fort został otoczony wałem artyleryjskim wraz z głębokim rowem fortecznym. Najniższa cześć fosy (wzdłuż lewego barku, najbliższa rzece) broniona była przez kojec grodzowy przecinający dno fosy, tworzącej w tym miejscu uskok. Obok na wale powstał także ziemny półkolisty tradytor. Natomiast w części czołowej w fosie wybudowano potężny rawelin z dwukondygnacyjną kaponierą. Rawelin w późniejszych latach został przebudowany. Pozostała natomiast charakterystyczna kaponiera połączona z wnętrzem fortu kojcem przecinającym dno fosy. W kojcu ustawiona była artyleria forteczna, natomiast część skarpowa (kaponiera) wyposażona była w strzelnice broni ręcznej. Konstrukcja strzelnic jest bardzo nietypowa, gdyż mur w tym miejscu ma ok. 2m grubości. Wydaje się, że strzelec był w stanie cały położyć się wewnątrz strzelnicy (?).

Wał prawego czoła, wyposażony w tradytor z trzema działobitniami, łączył się z wałem prowadzącym do Umocnienia Małego. W tym też miejscu przeciął się z Traktem Kowieńskim biegnącym wzdłuż prawego braku. Tutaj też wyprowadzone były tory kolejki wąskotorowej przechodzące wcześniej przez tunele przy tradytorze.

Na potrzeby załogi wybudowano aż cztery schrony koszarowe. Zostały one rozlokowane wzdłuż lewego czoła i barku. Wszystkie koszary, oprócz trzeciego bloku (licząc od rzeki), posiadały połączenie ze schronami artyleryjskimi umieszczonymi na wale. Z koszar przy styku lewego i prawego czoła prowadziła poterna do czołowego rawelinu. Natomiast pierwsze koszary miały połączenie z kojcem przegradzającym fosę w lewym barku. Koszary są bardzo przestronne i zachowały do naszych czasów oryginalny układ ścianek działowych.

W celu szybkiego dostarczania amunicji do stanowisk artylerii, na forcie powstała linia kolejki wąskotorowej. Zaczynała się dużym łukiem w szyi fortu (od prawego do lewego barku). Było to wyprowadzenie torów wchodzących do fortu przez południową bramę. Dalej linia prowadziła wzdłuż wału lewego czoła, pomiędzy nim a trzema blokami koszarowymi (każdy blok miał połączenie tunelem z kolejką). Następnie za czwartym blokiem koszarowym wychodziła przez bramę na zewnątrz fortu. Dalej wiodła wzdłuż wału międzyfortowego do Umocnienia Małego.

Do fortu prowadziły trzy wejścia. Dwa w prawym barku bezpośrednio z Traktu Kowieńskiego (w załamaniu barku i u styku barku i czoła) oraz jedno w szyi bezpośrednio z mostu kolejowego (?). Wszystkie wejścia miały formę krótkiego chodnika pod wałem i bronione były przez niewielkie kaponiery. Dodatkowo przy południowej bramie powstała wolnostojąca półkolista działobitnia. Poniżej, na poziomie rzeki, wybudowano także łaźnię dla żołnierzy.

Wewnątrz fortu, w pobliżu południowej bramy, umiejscowiono dwie prochownie. Jedna z nich została połączona z wjazdem tunelem, w którym poprowadzono także linię wąskotorówki.

Cały fort robi ogromne wrażenie. Szczególnie niezwykłe są bardzo wysokie wały, nasypy na schronach i koszarach oraz bardzo głęboka fosa. Nietypowe są rozwiązania kaponiery czołowej oraz przeciwskarpy. Doświadczenie zdobyte podczas budowy tego fortu Rosjanie wykorzystali budując późniejszą twierdzę we Władywostoku.

W 1907 roku fort został zmodernizowany poprzez wybudowanie trzech schronów artyleryjskich na wałach (przebudowywanych jeszcze w przededniu wojny).

W ramach zmian w armii carskiej w 1909 roku podjęto decyzję o likwidacji Twierdzy Zegrze. Jednak ze względów finansowych poprzestano na opracowaniu planów wysadzenia fortyfikacji a na fizyczną likwidację fortów zabrakło już pieniędzy.

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze na starych zdjęciach

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze na starych zdjęciach
fot.1-2 Sierpień 1897 roku, wizyta cara Mikołaja II i carycy Aleksandry Fiodorowej w twierdzach warszawskiego okręgu wojskowego; Na pierwszym zdjęciu jeden z czterech bloków koszarowych, na drugim zdjęciu widoczna w tle brama wjazdowa, a na pierwszym planie droga (obecnie droga 61 Legionowo-Serock), źródło: humus.livejournal.com
fot.3 Niemiecka pocztówka z 1915 roku, główna brama do fortu
fot.4-5 Niemieckie pocztówki z 1915 roku przedstawiające walki o fort oraz bramę i tradytor na prawym barku, razem z fosą - inspirowane fortem ale odbiegające do rzeczywistości
fot.6-12 Niemieckie zdjęcia, prawdopodobnie z 1939 roku, źródło: fotopolska.eu oraz ebay
fot.13 Niemieckie zdjęcia, prawdopodobnie z 1939 roku, polskie tankietki TK3 oraz moździerze 220mm Skoda, źródło: wraki39.pobitwie.pl
fot.14 Rosyjski rysunek z 1944 roku, brama na wschodnim barku przy tradytorze, źródło: pamyat-naroda.ru

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze.
Porównanie stanu z roku 2003 i roku 2006, czyli przed i po wycince drzew przez NBP.

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze.
Porównanie stanu z roku 2003 i roku 2006, czyli przed i po wycince drzew przez NBP.

fot.1-2 główna brama; fot.3-4 wjazd dla kolejki obok koszar; fot.5-6 działobitnia od strony rzeki; fot.7-8 kaponiera czołowa; fot.9-12 poterna do czołowej kaponiery; fot.13-14 fosa prawego czoła; fot.15-16 poterna do kaponiery grodzowej w fosie; fot.17-18 polski schron z 1939 roku; fot.19-20 tradytor w prawym czole;

W latach zamierzchłego PRL-u fort został przekształcony na rezerwowe stanowisko dowodzenia/kierowania państwem. Powstało tutaj główne rządowe centrum łączności, środek sieci telekomunikacyjnej o kryptonimie "Rokada", a sam fort występował pod nazwą "Obiekt Ordon".

Koszary zostały wyposażone w szczelne śluzy składające się z czterech sztuki pancernych drzwi każda, razem z pomieszczeniami do dekontaminacji. W celu zapewnienia samowystarczalności powstał także duży zbiornik wody pitnej wraz stacją uzdatniania. W kojcu przecinającym fosę wstawiono trzy silniki od czołgów, pełniących rolę zasilania do generatorów prądu. Całość spełniała także rolę schronu przeciwatomowego. Pomieszczenia koszarowe wyposażono na potrzeby biurowo-sztabowe oraz centrum łączności. Formalnie miały się tutaj mieścić stanowiska kierowania państwem i siłami zbrojnymi oraz główne centrale telefoniczne krajowe i międzynarodowe, a także stacje łączności radiowej na wypadek wojny. Obiekt pełnił swoją rolę aż do 1991 roku.

Po upadku PRL konieczne było wybudowanie nowego systemu łączności zastępującego Rokadę oraz nowej centrali. Rolę fortu Ordona przejął obiekt 09120 w pobliskim Serocku, który powstał po kilku latach. Ulokowano go wielkim bunkrze pod budowanym ośrodkiem szkoleniowym Telekomunikacji Polskiej - obecnie Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Exploris w Serocku.

Fort Umocnienie Duże w formie niezmienionej od PRL przetrwał do 2002 roku. Co ciekawe jedyne widoczne na zewnątrz ślady przebudowy to nasypy ziemne nad wejściami do koszar. Wojsko ludowe dobrze obeszło się z fortem - do dzisiaj dotrwały oryginalne elementy pancerne.

Umocnienie Duże przeżyło obie wojny w idealnym stanie. Stało się tak dzięki temu, że teren ten zawsze należał do wojska i prawie nie uczestniczył w działaniach wojennych. W okresie międzywojennym także był wykorzystywany przez polskie wojsko.

W 2001 roku, w ramach budowy nowego mostu przez Narew, została zasypana fosa wzdłuż części prawego barku. Z zewnątrz można jedynie zobaczyć fragmenty fortu: wszystkie trzy bramy, tradytor, łaźnię i wysokie wały z fosami.

Przez wiele lat był to teren wojskowy jednak w 2002 roku został sprzedany NBP. Bank miał zamiar zbudować tam skarbiec centralny, jednak ze względów finansowych termin realizacji mocno się opóźniała. Przeprowadzono wycinkę drzew na forcie, doprowadzono zapasowe zasilanie, ogłoszono i unieważniono kilka razy przetarg na wykonawcę skarbca. Ostatecznie bank zrezygnował z budowy skarbca i wystawił teren na sprzedaż.

W styczniu 2018 roku fort został przekazany przez bank ponownie do Ministerstwa Obrony Narodowej. Teren jest strzeżony (lepiej lub gorzej) przez ochronę. Oficjalnie zwiedzanie nie jest możliwe.

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze, stan z roku 2003 i 2006

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze, stan z roku 2003 i 2006

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze, stan z roku 2009 i 2013

Umocnienie Duże Twierdzy Zegrze, stan z roku 2009 i 2013

Umocnienie Małe Twierdzy Zegrze na mapach

fot. 1. Niemiecka mapa w I Wojny Światowej. Mapa "Karte des Westlichen Russlands" jest to niemiecka mapa z 1915 roku w skali 1:100 000, oparta na mapach rosyjskich dwuwiorstówkach (Nowaja Topograficzeskaja Karta Zapadnoj Rossji) w skali 1:84 000. Mapy te opracowane były dla terenów byłego zaboru rosyjskiego. Mapy tylko w formie czarno-białej.

fot. 2. Polska mapa w okresu międzywojennego. Mapy WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny) zostały opracowane w latach 1919-1939. Wydane w latach 30-tych XX wieku mapy sa uważane za jedne z najlepszych na świecie. Powstały w skali od 1:100 000, w formie kolowej (4 kolory). Były także częściowo wydawane mapy w skalach od 1:25 000 do 1:300 000.

fot. 3. Niemiecka mapa z II Wojny Światowej. Niemiecka mapa z okresu II Wojny Światowej jest w całości oparta na polskich mapach WIG.

Znane są carskie plany fortu Umocnienie Duże z okresu budowy. Oryginały znajdują się w moskiewskich archiwach. W Polsce został opublikowane w książce "Twierdze i działania wojenne na ziemiach polskich w czasie I Wojny Światowej".