Fort I Bielany powstawał podczas budowy pierwszego, zewnętrznego pierścienia fortów w latach 1883-1886. Dzieło zaprojektowano według przestarzałych pomysłów na forty artyleryjskie. Obecnie fort w zasadzie nie istnieje - w terenie dostępne są pozostałości umocnień ziemnych.
Budowę carskich fortyfikacji lewobrzeżnej Warszawy w większości nadzorował estoński oficer płk. inż. Aleksander Pietrowicz Wernander. Wznoszone pod jego kierownictwem forty zewnętrznego pierścienia oddalone były o około 6-7km od granic Warszawy oraz ok. 4-5km od sąsiedniego fortu. Wiele fortów tego pierścienia powstało według tego samego projektu bazującego na planie wzorcowym z 1879 roku. Projekt ten zakładał wybudowanie wysokiego fortu - baterii artyleryjskiej z jednym lub dwoma wałami, podczas gdy doświadczenia wybitnego rosyjskiego inżyniera fortyfikacji Eduarda Iwanowicza Totlebena wskazywały na konieczność wyprowadzenia artylerii z fortów na międzypola i budowę redut, a nie baterii. Tak jak to robiono powszechnie w późniejszych latach.
Fort Bielany został ulokowany na północnych rubieżach twierdzy, na wysokim brzegu Wisły (ówcześnie rzeka była dużo bliżej niż obecnie), na współczesnej, północnej granicy Lasku Bielańskiego. W XIX wieku te okolice były silnie zmilitaryzowane – na tym obszarze istniał duży obóz wojskowy z terenem do ćwiczeń, koszary i domy dla żołnierzy. Powstający fort I miał za zadanie obronę drogi w stronę Łomianek i Modlina, czyli współczesną ulicę Marymoncką, oraz obronę rzeki - szlaku wodnego. Kolejny Fort II Wawrzyszew ulokowano ok. 3,5km na południowy-zachód. Natomiast przez rzekę sąsiednim dziełem był fort XIV Marywil (Annopol) w odległości ok 5km na wschód. Później wybudowano nieco bliżej fort XIVa Pelcowizna (Różopol).
Bielański fort powstał jako dzieło ziemno-ceglane o narysie zbliżonym do lunety (dwa czoła i dwa barki). Otoczony był suchym rowem fortecznym oraz dwoma wałami - wysokim wałem dla artylerii oraz niskim wałem dla piechoty. W fosie powinien był powstać mur Carnota. Na wałach przygotowano ziemne stanowiska artyleryjskie oraz przygotowano pochylnie do transportu dział z dziedzińca na wały. Nie planowano wybudowania podwalni ani schronów pogotowia. Załoga nie miała więc dla siebie żadnego schronu podczas walk, co było poważnym błędem projektowym wykazywanym w późniejszych latach i po doświadczeniach późniejszych wojen.
Obronę suchej fosy prowadzono z trzech kaponier. Dwie skarpowe półkaponiery umieszczone zostały w barkach fortu. Centralne na czole umieszczono dwustronną kaponierę skarpową do obrony całego czoła fortu. Do kaponier poprowadzono trzy poterny z dziedzińca fortu.
W szyi fortu umieszczono jednokondygnacyjne, duże, ceglane koszary przykryte ziemnym nasypem. Powstały, typowe dla rosyjskich fortyfikacji tamtych czasów, ceglane kazamaty z dużymi oknami, z przejściami między pomieszczeniami, z wejściami bezpośrednio z zewnątrz. Wybudowano ponad 20 pomieszczeń kazamatowych, z czego skrajne były mniejsze i oddzielone od reszty, posiadające niezależne wejścia. Ze środkowej kazamaty poprowadzono do wnętrza fortu wyjście, które zapewniało bezpieczną komunikację pomiędzy częścią szyjową, a wałami i kaponierami.
Ceglane forty już podczas budowy były technologicznie przestarzałe. Szybki rozwój artylerii w XIX wieku spowodował, że żadne ceglane mury nie mogły wytrzymać ostrzału nowoczesną artylerią. Rozpoczęto więc modernizację warszawskich fortów. W ramach zmian przede wszystkim zastępowano ceglane kaponiery obiektami betonowymi. Na fortach dwuwałowych likwidowano niższy wał piechoty. Prawdopodobnie ten etap modernizacji twierdzy ominął fort na Bielanach - z historycznych zdjęć wynika, że fort pozostał jako obiekt dwuwałowy.
Fort został zniszczony w ramach akcji likwidacji Twierdzy Warszawa. Rozkaz z 31 stycznia 1909 roku został wykonany w roku 1913.
W okresie międzywojennym na terenie fortu wybudowano strzelnicę wojskową. Była to stosunkowo duża strzelnica o długości ok. 400 metrów z kilkunastoma stanowiskami strzeleckimi. Na jej terenie ćwiczył zarówno warszawki garnizon, uczniowie szkół średnich oraz ludność cywilna. Organizowano tutaj także zawody strzeleckie. Strzelnica działała także w czasie II wojny światowej, ale została zamknięta po zakończeniu wojny. Do czasów współczesnych przetrwały fragmenty betonowych stanowisk strzeleckich.
W roku 1926 przed lewym barkiem fortu otwarto Cmentarz Żołnierzy Włoskich – jeńców wziętych do niewoli przez wojska niemieckie w czasie I wojny światowej, którzy zmarli na terenie Polski. W latach 1957-1967 na cmentarzu złożono prochy włoskich ofiar II wojny światowej.
W okresie międzywojennym warszawskie forty nie były przystosowywane do potrzeb militarnych. Służyły jedynie jako powierzchnia magazynowa lub koszarowa. Jako że nie brano ich pod uwagę w planowaniu działań wojennych, to wybuch wojny zastał te obiekty zupełnie nieprzygotowane do obrony.
W czasie wojny obronnej 1939 roku linia obrony Warszawy w tym rejonie oparta była o stare carskie forty zewnętrznego pierścienia. Wojska niemieckie zajęte były bitwą nad Bzurą, a obrońcy stolicy mieli większą swobodę w planowaniu obrony. Fort I Bielany, jak i sąsiedni Fort II Wawrzyszew zostały więc obsadzone przez polskie jednostki. 19 września niemiecka generalicja wydała rozkaz przygotowania do ataku na Warszawę. Niemiecka koncepcja szturmu zakładała zajęcie wysuniętych stanowisk polskich, takich jak obsadzone forty. W dniu 25 września rozpoczęto zmasowany ostrzał artyleryjski i bombardowanie całej Warszawy, które trwało tego dnia aż 10 godzin. Nieliczna polska załoga fortu Bielany opuściła już wcześniej obiekt i przemieściła się na fort II. Ostatecznie po godzinie 17 teren został zajęty przez Niemców z 54 pułku piechoty z 18 dywizji piechoty. Następnego dnia rozpoczął się generalny szturm na Warszawę.
W okresie PRL dopiero w roku 1951 teren fortu znalazł się w administracyjnych granicach Warszawy. Teren dawnego fortu nie był jeszcze zarośnięty, splantowana była tylko część fosy szyjowej, koszar i prawego barku. W latach 1970tych na części fortu funkcjonowała baza transportowa, być może zaplecze budowy Wisłostrady, wtedy splantowano większą część prawej strony fosy. W latach 1980/1990 na prawej części fortu, w miejscu dawnych kulochwytów strzelnicy działały treningowe boiska piłki nożnej. Podczas rozbudowy stadionów Hutnika Warszawa splantowano dalsze fragmenty fosy prawego barku. Na terenie fortu, w miejscu kulochwytu strzelnicy planowano wybudowanie skoczni narciarskiej – w tym celu powiększono nasyp ziemny. Skoczni nie wybudowano ale pozostała po tym projekcie górka Bochenek, najwyższy punkt w okolicy.
Obecnie murowane elementy fortu nie istnieją. W terenie można odszukać kilka fragmentów cegieł. Istnieje fragment fosy i wałów lewego barku. Reszta fortu została splantowana podczas budowy strzelnicy i stadionów. Obiekt sąsiaduje bezpośrednio z kompleksem sportowym Ośrodka Hutnik i Cmentarzem Żołnierzy Włoskich. Teren dawnej strzelnicy wojskowej przekształcony jest w rekreacyjną polanę piknikową z siłownią plenerową.
Dawny Fort I Bielany jest dostępny do zwiedzania, ale niestety nie ma czego zwiedzać. Nie przestawia żadnej wartości dla turystyki militarnej. Fort w dużej części zarośnięty jest lasem, poza terenem dawnej strzelnicy, gdzie znajduje się polana piknikowa.
Fort I Bielany na starych zdjęciach
Fort I Bielany na starych zdjęciach
fot.1 Zdjęcie lotnicze fortu z 1915 tokufot.2-3 Żołnierze 1 Pułku Szwoleżerów podczas ćwiczeń na strzelnicy wojskowej na Bielanach, rok 1929 (źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe)
fot.4-6 Zawody strzeleckie na strzelnicy wojskowej na Bielanach, lata 1930-1931 (źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe)
fot.7 Rosyjskie zdjęcie lotnicze z 1944 roku (źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego)
Fort I Bielany na mapach i zdjęciach lotniczych
Fort I Bielany na mapach i zdjęciach lotniczych
fot.1 Plan wzorcowego rosyjskiego fortu wzór 1879fot.2 Niemiecka mapa z 1914 roku w skali 1:25 000
fot.3 Polska mapa WIG z 1934 roku w skali 1:25 000
fot.4 Niemieckie zdjęcie lotnicze z 1945 roku, widoczna przedwojenna strzelnica (źródło: mapa.um.warszawa.pl)
fot.5 Zdjęcie lotnicze z 1976 roku, widoczne zabudowania w miejscu strzelnicy (źródło: mapa.um.warszawa.pl)
fot.6 Zdjęcie lotnicze z 1990 roku, widoczne boisko w miejscu strzelnicy (źródło: mapa.um.warszawa.pl)
fot.7 Rzeźba terenu współczesna (źródło: geoportal.gov.pl)
Opracowano na podstawie:
- ”Walki o forty warszawskie we wrześniu 1939 r.”, Tomasz Wesołowski, Niepodległość i Pamięć 6/2 (15), Warszawa 1999
- "Twierdza Warszawa", Lech Królikowski, Bellona, Warszawa 2002
- "Wielki leksykon uzbrojenia, wrzesień 1939, tom 162 - Forty Warszawy", Piotr Bieliński, Edipresse Polska, Warszawa 2019,
- Atlas Warszawy iwaw.pl,
- Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej Mapster,
- Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,
- Zdjęcia lotnicze z mapa.um.warszawa.pl,
- Archiwalne zdjęcia strzelnicy z Narodowe Archiwum Cyfrowe