Modlin - wewnętrzny pierścień fortów

Wewnętrzny pierścień fortów Twierdzy Modlin (Nowogieorgijewsk / Новогеоргиевск), składający się ceglanych dzieł numerowanych od I do VIII, budowano od 1883 roku. Umocnienia powstawały głównie na planie standardowego fortu z 1879 roku. Forty w kolejnych latach były przebudowane i zmodernizowane, aby nadążyć za zmieniającą się techniką wojskową.

Modlin forty wewnętrzne

Fort III w Pomiechówku to element wewnętrznego pierścienia ceglanych fortów z lat 80 XIXw. W późniejszych latach był modernizowany i zachował się w idealnym stanie do dzisiaj. W latach II wojny światowej stał się miejscem śmierci tysięcy ofiar hitlerowskich zbrodni.

Fort został wybudowany w latach 1883-88 w ramach pierwszego, wewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Modlin. Powstał bazując na typowym projekcie F1879. Posiadał narys barkanu, z dwoma czołami, dwoma barkami i szyją. Powstał jako dzieło dwuwałowe z niskim wałem piechoty i wysokim wałem artylerii. Do obrony fosy służyły dwa kojce skarpowe umieszczone na styku czoła i barku oraz główna kaponiera skarpowe umieszczona na styku dwóch fragmentów czoła. Wokół całej skarpy powstał mur Carnota, a dodatkowo przeciwskarpa w części czołowej posiadała mur oporowy. W szyi powstały koszary bronione przez kwadratową, wolnostojącą kaponierę, wbudowaną z linię muru Carnota. Wszystkie elementy fortu wymurowano z cegły. Dodatkowo posiadał ceglane schrony pogotowia i prochownie.

Zakończenie budowy fortu zbiegło się w czasie z wynalezieniem nowoczesnych ładunków wybuchowych, które znakomicie radziły sobie z ceglanymi umocnieniami. Nowopowstały fort wymagał więc pilnej modernizacji, którą wykonano dopiero w latach 1912-1914.

W trakcie przebudowy zlikwidowano dwa wały, pozostawiając tylko jeden. Ceglany mur oporowy w części czołowej przebudowano na betonową przeciwskarpę. Elementy bojowe takie jak kojce skarpowe zostały zlikwidowane a zamiast nich powstały betonowe kaponiery przeciwskarpowe. Wybudowano także betonowe tradytory, dodatkowe schrony pogotowia i prochownie. Do czasu rozpoczęcia I wojny światowej wszystkie prace budowlane zostały zakończone, czego nie udało się wykonać na części umocnień Twierdzy Modlin.

Fort III w Pomiechówku, rok 2006

W trakcie I wojny światowej fort znajdował się na głównej linii niemieckiego natarcia, ale ostatecznie większość walk odbyła się na terenie pobliskiej grupy fortowej Carski Dar. Fort III został zdobyty przez Niemców 19 sierpnia 1915 roku.

W okresie międzywojennym przez pewien czas stacjonował tutaj pułk polskiej piechoty. Od 1926 roku fort pełnił funkcję magazynu uzbrojenia.

W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku fort znajdował się na linii natarcia wojsk niemieckich. Fort był broniony przez 21 dni aż do kapitulacji Twierdzy Modlin i nie został zdobyty podczas walki.

W trakcie II wojny światowej fort stał się więzieniem, początkowo dla jeńców wojennych, a następnie od 1940 roku był obozem dla wysiedlanych Polaków. Od 1941 roku stąd wywożono transporty Polaków na roboty do Niemiec. Przez pewien czas na forcie zorganizowano getto dla Żydów, gdzie wykonano też egzekucje na ok. 10 000 osób.

Od 1942 roku rozpoczęła się najczarniejsza historia fortu. Stał się więzieniem karno-śledczym Gestapo, czyli faktycznie obozem śmierci dla polskich obywateli. Więźniów przetrzymywano w tragicznych warunkach, na gołym betonie a także w podziemnych kazamatach pozbawionych okien. Dokonano tutaj tysięcy egzekucji, więźniów bestialsko torturowano i mordowano. Ciała zamordowanych palono na miejscu i grzebano na terenie fortu ale też karmiono nimi psy. Dużą część więźniów zamordowano w okolicznych lasach. Obóz na terenie fortu przeżyli nieliczni tylko dzięki wywiezieniu do innych obozów. Byli więźniowie oceniają to miejsce jako najgorszą niemiecką katownię II wojny światowej. Ocenia się, że straciło tutaj życie ponad 60 000 osób. W trakcie powojennej ekshumacji wydobyto ponad 6 000 ciał. Do dzisiaj na terenie fortu cały czas znajdują się nieodkryte groby i miejsca masowego pochówku. W kazamatach można odczytać ze ścian zapiski więźniów.

Fort III w Pomiechówku, rok 2018. Na zdjęciach m.in. napisy na ścianach dawnej niemieckiej katowni, ślady po kulach z egzekucji więźniów oraz długie korytarze służące za cele więzienne.

Od 1952 roku fort stał się ponownie składnicą wojskowej amunicji i miał takie przeznaczenie aż do roku 2006.

Fort przetrwał wszystkie wojny praktycznie bez żadnych zniszczeń. Podziwiać można większość drzwi pancernych, okiennic i nawet elementy wyposażenia. Pozostały także elementy niemieckiego więzienia oraz przerażające swoją historią zapiski zamordowanych więźniów.

W 2009 roku fort III został wpisany do rejestru zabytków (Fort III „Pomiechówek” (Twierdza Modlin), 1883-88, 1894, nr rej.: A-861 z 11.05.2009).

Aktualnie fort jest w posiadaniu Agencji Mienia Wojskowego. Gmina Pomiechówek bezskutecznie starała się o przejęcie fortu natomiast AMW starała się sprzedać niepotrzebne już wojsku fortyfikacje. Ostatecznie ze względu na wojenną historię fortu Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków nie zgodził się na sprzedaż fortu przez AMW. Wydawało by się, że w ten sposób gminie łatwiej byłoby uzyskać prawa do fortu – nic bardziej mylnego. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa zadecydowały, że fort ma pozostać w rękach Skarbu Państwa i nie może zostać użytkowany do żadnych celów komercyjnych, w tym także na cele planowanego przez gminę muzeum.

Od marca 2018 roku teren fortu został przejęty przez Instytut Pamięci Narodowej IPN. Wstęp na fort został zamknięty, rozpoczęto badania archeologiczne na dużą skalę. Dzięki staraniom lokalnych społeczników udało się także zorganizować prężnie działającą fundację, która podjęła współpracę z IPN oraz właścicielem terenu czyli wojskiem. Fundacja opiekuje się fortem i jego historią oraz organizuje liczne spotkania i wycieczki. Fort jest porządkowany i przygotowywany też na cele turystyczna. Warto zajrzeć na stronę fundacji oraz odwiedzić fort na wycieczce z przewodnikiem:
forttrzecipomiechowek.org

Fort III w Pomiechówku, rok 2018

Fort III na starych mapach
fot.1 "Karte des Westlichen Russlands" jest to niemiecka mapa z 1915 roku w skali 1:100 000, oparta na mapach rosyjskich dwuwiorstówkach (Nowaja Topograficzeskaja Karta Zapadnoj Rossji) w skali 1:84 000. Mapy te opracowane były dla terenów byłego zaboru rosyjskiego. Mapy tylko w formie czarno-białej.
fot.2 Mapy WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny) zostały opracowane w latach 1919-1939. Wydane w latach 30-tych XX wieku mapy są uważane za jedne z najlepszych na świecie. Powstały w skali od 1:100 000, w formie kolorowej (4 kolory). Były także częściowo wydawane mapy w skalach od 1:25 000 do 1:300 000.
fot.3 Niemieckie mapy z okresu II Wojny Światowej są w całości oparte na polskich mapach WIG. Wydana została zarówno mapa w skali 1:100 000 (kolorowa) jak i 1:25 000 (czarno-biała).