Warszawa - zewnętrzny pierścień fortów

W ramach pierwszego etapu budowy fortowej Twierdzy Warszawa powstały umocnienia zewnętrznego pierścienia fortów. W latach 1885-1890 wybudowano 18 dzieł numerowanych od I do XIV a rozmieszczonych w odległości ok. 8km od centrum miasta.

Ten dział wymaga uzupełnienia - chcesz pomóc? Napisz do mnie.

Warszawa zewnętrzny pierścień

Fort IV powstał w ramach budowy pierwszego (zewnętrznego) pierścienia fortów Twierdzy Warszawa. Prace przy jego budowie rozpoczęto wiosną 1883 roku i trwały do 1886 roku. Rosjanie wybudowali typowy fort artyleryjski, pomimo wcześniejszych doświadczeń wojennych wykazujących na nieprzydatność takich dzieł.

Budowę umocnień Warszawy w większości nadzorował płk. inż. Aleksander Pietrowicz Wernander, estoński oficer armii carskiej. Pod jego kierunkiem wznoszono forty zewnętrznego pierścienia oddalone o około 6-7km od granic Warszawy oraz w odległości ok. 4-5km od sąsiedniego fortu. Wiele fortów tego pierścienia powstało wg. tego samego projektu bazującego na planie wzorcowego fortu z 1879 roku. Projekt ten zakładał wybudowanie wysokiego fortu - baterii artyleryjskiej, podczas gdy doświadczenia wybitnego rosyjskiego inżyniera fortyfikacji Eduarda Iwanowicza Totlebena wskazywały na konieczność wyprowadzenia artylerii z fortów na międzypola i budowę redut, a nie baterii.

Fort Chrzanów ulokowano czołem na zachód, w sąsiedztwie drogi w stronę Kalisza (Poznania), czyli współczesnej ulicy Połczyńskiej oraz linii kolejowej w tym samym kierunku. Umieszczono go na polach między Folwarkiem Chrzanów, a Folwarkiem Karolin. Był to najbardziej wysunięty na zachód fort tej linii fortyfikacji. Bardziej na zachód byłyby wysunięte tylko forty literowe, z których powstał tylko fort IIA.

Fort IV Chrzanów powstał jako dzieło ziemno-ceglane o narysie zbliżonym do lunety (dwa czoła i dwa barki). Otoczony jest w całości suchym, głębokim rowem fortecznym oraz wysokim wałem dla artylerii. W fosie powinien powstać mur Carnota, ale nie wiadomo czy wybudowano go na tym forcie. Na wałach przygotowano ziemne stanowiska artyleryjskie oraz przygotowano pochylnie do transportu dział z dziedzińca na wały. Nie planowano wybudowania podwalni ani schronów pogotowia. Załoga nie miała więc dla siebie żadnego schronu podczas walk, co było poważnym błędem projektowym wykazywanym w późniejszych latach i po doświadczeniach późniejszych wojen.

Obronę suchej fosy prowadzono z trzech kaponier. Dwie skarpowe półkaponiery umieszczone zostały w barkach fortu. Centralne na czole umieszczono dwustronną kaponierę skarpową do obrony całego czoła fortu. Do kaponier poprowadzono trzy poterny z dziedzińca fortu.

W szyi fortu umieszczono jednokondygnacyjne, duże, ceglane koszary przykryte ziemnym nasypem. Powstały, typowe dla rosyjskich fortyfikacji tamtych czasów, ceglane kazamaty z dużymi oknami, z przejściami między pomieszczeniami, z wejściami bezpośrednio z zewnątrz. Wybudowano w sumie 25 pomieszczeń kazamatowych, z czego skrajne były mniejsze i oddzielone od reszty, posiadające niezależne wejścia. Ze środkowej kazamaty poprowadzono do wnętrza fortu wyjście, które na dziedzińcu otoczone zostało wałem ziemnym. Zapewniało ono bezpieczną komunikację pomiędzy częścią szyjową, a wałami i kaponierami.

Koszary od strony szyi osłonięte były ziemnym rawelinem z działobitnią do obrony międzypola. Na zewnątrz fortu, na północ od rawelinu umieszczono lodownię - piwnicę do przechowywania żywności, zachowaną do dzisiaj.

Ceglane forty już podczas budowy były technologicznie przestarzałe. Szybki rozwój artylerii w XIX wieku spowodował, że żadne ceglane mury nie mogły wytrzymać ostrzału nowoczesną artylerią. Rozpoczęto więc modernizację warszawskich fortów. W ramach zmian przede wszystkim zastępowano ceglane kaponiery obiektami betonowymi. Na fortach dwuwałowych likwidowano niższy wał piechoty. Nie wiadomo czy i jakie zmiany wykonano na forcie IV. Prawdopodobnie przebudowano kaponiery na wersje betonowe.

Fort miał być zniszczony w ramach akcji likwidacji Twierdzy Warszawa. Rozkaz z 31 stycznia 1909 roku nie został jednak wykonany w całości. Latem 1913 roku wysadzono kaponiery. Pozostałe obiektu fortu zostały rozbrojone, ale nie przystąpiono do ich likwidacji. Nie wiadomo, kiedy dokładnie zniszczona została połowa koszar, ale na pewno stało się to jeszcze przed II wojną światową.

W okresie międzywojennym z terenu fortu przez pewien czas korzystał oddział gołębi pocztowych, dowództwo 28 dywizji piechoty, później batalion chemiczny oraz magazyny broni.

W czasie wojny obronnej 1939 roku, w nocy z 16 na 17 września, teren fortu Chrzanów oraz fortu Blizne został zajęty przez oddziału 360 pułku piechoty. Walki w tym rejonie toczyły się do 26 września.

W okresie PRL zabudowano ruiny północnego skrzydła koszar. Mieściła się tutaj Wytwórnia Wyrobów Garmażeryjnych należąca do WSS Społem

Od roku 2001 fort stał się własnością firmy Mak Dom, która miała wybudować tutaj obiekty sportowe i hotelowe. Po kilkunastu latach bez żadnej inwestycji ze strony właściciela, gmina próbowała odzyskać teren, ale nie udało się to. W roku 2020 właściciel próbował bezskutecznie sprzedać fort za ponad 12 mln zł. Obiekt od prawie ćwierćwiecza nadal czeka na rewitalizację, ale nic się nie zmienia.

Fort został wpisany do rejestru zabytków w roku 2006, co wydaje się, że jeszcze bardziej utrudniło zagospodarowanie obiektu.

W roku 2015 na terenie fortu znaleziono ponad 300 butli i zaworów z czasów I wojny światowej, zawierających niebezpieczne gazy bojowe. Kilkanaście z nich było jeszcze szczelnych, te zostały zabezpieczone przez wojska chemiczne. Pozostałe, które uznano za bezpieczne (rozszczelnione albo popękane), wydobyto i przekazano do Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie oraz do Muzeum Historii Polski w Warszawie. Znalezione butle były produkcji niemieckiej i prawdopodobnie służyły do przechowywania chloru. W czasie I wojny światowej Niemcy użyli takich zbiorników do ataku chemicznego na wojska rosyjskie w bitwie pod Bolimowem koło Skierniewic. W maju 1915 roku do ataku zużyli ponad 12 tysięcy butli z chlorem. Był to największy tego typu atak na froncie wschodnim i spowodował bezpośrednią śmierć ponad 1200 rosyjskich żołnierzy i poważne obrażenia u kolejnych kilku tysięcy. Niemieckie wojska kilkakrotnie próbowały takich ataków, ale było to bardzo problematyczne ze względu na wielką zależność skuteczności użycia gazów bojowych od pogody oraz na bardzo wysokie niebezpieczeństwo dla samych atakujących, a także niebezpieczeństwo przy przechowywaniu gazów na froncie.

Obecnie murowane elementy fortu są bardzo zniszczone. Z obiektów murowanych istnieje tylko południowe skrzydło koszar oraz jedna ściana północnego skrzydła i lodownia. Dobrze czytelne są głębokie rowy forteczne i wysokie wały, chociaż mają dużo wtórnych zmian i zniszczeń. Po kaponierach pozostał tylko duże wyrwy w wałach, nie pozostały po nich żadne większe elementy murowane poza kilkoma potrzaskanymi zwałami betonu. W części szyjowej w terenie zachowane są ziemne mocnienia rawelinu. Obiekt jest zarośnięty drzewami i krzakami, a jeszcze pod koniec lat 1970-tych prawie nie było na nim roślinności.

Fort IV Chrzanów otoczony jest przez powstające w całej okolicy osiedla bloków mieszkaniowych oraz sklep wielkopowierzchniowy na zapolu. Obiekt ma niskie walory turystyczne - do zwiedzenia tylko połowa koszar. Wnętrza koszar są posprzątane, teren jest częściowo monitorowany. Obiekt jest dostępny do zwiedzania (stan na rok 2024).


Fort IV Chrzanów na zdjęciach z 2024 roku

Fort IV Chrzanów na zdjęciach z 2024 roku

Fort IV Chrzanów na mapach i zdjęciach lotniczych

Fort IV Chrzanów na mapach i zdjęciach lotniczych
fot.1 Plan wzorcowego rosyjskiego fortu wzór 1879
fot.2 Niemiecka mapa z 1914 roku w skali 1:25 000
fot.3 Polska mapa WIG z okresu międzywojennego w skali 1:25 000
fot.4 Zdjęcie lotnicze z 1976 roku (źródło: mapa.um.warszawa.pl)
fot.5 Plan fortu z karty ewidencji zabytku, autor: Cezary Głuszek, 1982
fot.5 Rzeźba terenu (źródło: geoportal.gov.pl)

Opracowano na podstawie:

  • "Twierdza Warszawa", Lech Królikowski, Bellona, Warszawa 2002
  • "Wielki leksykon uzbrojenia, wrzesień 1939, tom 162 - Forty Warszawy", Piotr Bieliński, Edipresse Polska, Warszawa 2019,
  • "Gaz pod Bolimowem" na Dzieje.pl,
  • Atlas Warszawy iwaw.pl,
  • Karty ewidencji zabytków z Zabytek.pl,
  • Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej Mapster,
  • Rzeźba terenu (lidar) z geoportal.gov.pl,
  • Zdjęcie lotnicze z mapa.um.warszawa.pl,